-Pi­še: Borivoje Ćet­ko­vić

Jugoslavija je osno­va­na 1.12.1918. go­di­ne pro­gla­še­njem ujedinjenja južnoslovenskih na­ro­da u Kra­ljev­stvo Sr­ba, Hr­va­ta i Slo­ve­na­ca. Pri­hva­tam mi­šlje­nje isto­ri­ča­ra koji dr­že da je do ka­snog stva­ra­nja zajedničke dr­ža­ve do­šlo usljed istorijskog razvoja Južnih Slo­ve­na – vjekovima su bi­li iz­lo­že­ni na­pa­di­ma stra­nih osvajača. A na­pa­da­li su nas mno­gi sa svih stra­na: Vizantija, Fran­ci, Venecija, Ugar­ska, Tur­ska, Austrija, Nje­mač­ka i dr. Osvajanjem teritorija na kojima su živjeli južnoslovenski na­ro­di, neprijatelji su ih razdvajali i ras­pi­ri­va­li nji­ho­ve me­đu­sob­ne an­ta­go­ni­zme, dr­že­ći se de­vi­ze di­vi­de et im­pe­ra (za­va­di i vladaj).
U to­me su im po­ma­ga­li i oni sa­mi – od do­la­ska na Bal­kan­sko po­lu­o­str­vo rijet­ki su pe­ri­o­di ka­da su po­ka­za­li smi­sao i spo­sob­nost stva­ra­nja ve­ćih dr­žav­nih cjelina. Pro­ces stva­ra­nja dr­žav­nih organizacija u južnoslovenskim ze­mlja­ma od Slovenije do Makedonije, za­po­čet već u 8. vijeku, do­veo je do stva­ra­nja ne­ko­li­ko sna­žnih dr­žav­nih tvo­re­vi­na. Isto­ri­ča­ri na­vo­de Hr­vat­sku za vrijeme vla­de To­mi­sla­va i Pe­tra Kre­ši­mi­ra (10. i 11. vijek), za­tim Makedoniju u do­ba Sa­mu­i­la (976–1014) koja je ob­u­hva­ta­la ma­ke­don­ske Slo­ve­ne, Sr­be i djelimično Hr­va­te. U 13. do po­lo­vi­ne 14. sto­lje­ća postoji moć­na srp­ska dr­ža­va Ne­ma­nji­ća, koja je na vr­hun­cu svoje mo­ći za vrijeme vla­da­vi­ne ca­ra Du­ša­na ob­u­hva­ta­la go­to­vo dvije tre­ći­ne Bal­kan­skog po­lu­o­str­va. I Bo­sna je bi­la moć­na dr­ža­va krajem 14. vijeka u vrijeme Tvrt­ko­ve vla­da­vi­ne – „Kra­lja Sr­ba, Bo­sne, Primorja, Dalmacije, Hr­va­ta”...
Po­li­tič­ke „eli­te” u biv­šim jugoslovenskim re­pu­bli­ka­ma pre­ma ovim dr­žav­nim tvo­re­vi­na­ma ne od­no­se se kri­tič­ki, ra­ci­o­nal­no. Ha­ri­zmat­ski, mit­ski od­nos pre­ma po­me­nu­tim dr­ža­va­ma či­ni nji­ho­vu istorijsku svijest, uze­tu za osno­vu te­ku­će po­li­ti­ke. Upor­no se tra­ga za što du­bljim korijenima vla­sti­te dr­žav­no­sti koji tre­ba da potk­rijepe ak­tu­el­nu „su­ve­re­nost” i „sa­mo­bit­nost” dr­ža­vi­ca-po­lupro­tek­to­ra­ta na­sta­lih raz­bijanjem SFRJ. Svjedoci smo do sa­da ne­vi­đe­ne revizije istorijske pro­šlo­sti – medijskom sce­nom ovla­da­li su mi­to­lo­gi­zo­va­na svijest i ra­zni ob­li­ci kon­zer­va­tiv­nog mi­šlje­nja. Prin­ci­pi od­go­vor­nog, sa­mo­stal­nog, kri­tič­kog mi­šlje­nja su po­ti­snu­ti i pot­pu­no mar­gi­na­li­zo­va­ni.
Kob­nu ulo­gu u razdvajanju južnoslovenskih na­ro­da imao je i cr­kve­ni ras­kol iz­me­đu Ri­ma i Vizantije.
„Po ne­sre­ći pri­ma­nje hri­šćan­stva u Sr­ba i Hr­va­ta”, pi­sao je Stojan No­va­ko­vić, „nije išlo sa jedne stra­ne. Za­va­đe­na ro­đe­na bra­ća – jedni su po­šli u pra­vo­slav­ne, a dru­gi u ka­to­li­ke, jedni ka Gr­ci­ma, a dru­gi ka La­ti­ni­ma, bez ob­zi­ra na to što su im ovi oboji podjednako bi­li tu­đi i neprijatelji”. Jedinstvo Južnih Slo­ve­na vjekovima su one­mo­gu­ća­va­li na­ši neprijatelji – na­kon tur­skih osvajanja tur­ska dr­ža­va i Austrija razdvajaju nas na osno­vu vjerske pri­pad­no­sti. Ma­da su brojne istorijske oklno­sti, u kojima je na­si­lje bi­lo bi­tan fak­tor razdvajanja južnoslovenskih na­ro­da, ipak kod njih nije iš­če­zla svijest o zajedničkoj pri­pad­no­sti. Ogle­da­lo se to i u djelovanju u ni­zu socijalno-po­li­tič­kih i kul­tur­nih po­kre­ta i djelovanju pi­sa­ca, po­čev­ši od 16. vijeka koji su te­ži­li oku­plja­nju južnoslovenskih na­ro­da. Sna­žan podsticaj oslo­bo­đe­nju i ujedinjenju Južnih Slo­ve­na, sa­gla­sni su isto­ri­ča­ri, da­li su Pr­vi i Dri­gi srp­ski usta­nak – značajno su doprinijeli na­stan­ku ilir­skog po­kre­ta.
Istorija jugoslovenske ideje je du­ga i po­ti­če od Juraja Kri­ža­ni­ća (1618–1683), pi­sca i po­li­ti­ča­ra koji je bio najraniji ide­o­log južnoslovenskog jedinstva i slo­ven­ske po­ve­za­no­sti. Spas za slo­ven­ske na­ro­de, nji­ho­vo oslo­bo­đe­nje, Kri­ža­nić je vi­dio u reformisanoj Rusiji – ona je bra­na nje­mač­kom osvajanju. Ve­li­ki za­go­vor­nik južnoslovenskog jedinstva za­la­gao se za ujedinjenje pra­vo­slav­ne i ka­to­lič­ke cr­kve, bu­du­ći da se ras­kol me­đu nji­ma štet­no od­ra­zio oso­bi­to na slo­ven­ske na­ro­de.
Po­me­ni­mo i ilir­ski po­kret koji je bli­zu dva vijeka poslije Kri­ža­ni­ća za­stu­pao jugoslovensku ideju, i po­la­zio od po­gre­šne pret­po­stav­ke da su svi Južni Slo­ve­ni po­tom­ci ne­ka­da­šnjih Ili­ra. Cilj po­kre­ta je bio: na­rod jedinstven porijeklom, a istorijom razdvojen, tre­ba­lo je kul­tur­no zbli­ži­ti a za­tim po­li­tič­ki ujediniti.
„Po­li­tič­ka mi­sao jugoslovenskih na­ro­da u 19. i po­čet­kom 20. vijeka”, pre­ma Bran­ku Pe­tra­no­vi­ću” pri­bli­ža­va­la se ideji jugoslovenske federacije ili bal­kan­ske federacije. Pro­gram ujedinjene Slovenije iz 1848. po­la­zio je od jugoslovenske federacije u kojoj bi se na­šle Slovenija, Hr­vat­ska i Vojvodina. Jugoslovenski kon­gres odr­žan u Lju­blja­ni de­cem­bra 1870. iz­neo je ideju trijalističkog pre­u­re­đe­nja Austro-Ugar­ske. Pro­gram fe­de­ra­tiv­ne jugoslovenske dr­ža­ve pred­la­gao je Josipu Juraju Štrosmajeru 1867. i Ilija Ga­ra­ša­nin, pred­sed­nik srp­ske vla­de. Za fe­de­ra­tiv­no unu­tra­šnje ure­đe­nje izjasnila se Ti­vol­ska kon­ferencija jugoslovenske socijaldemokratije, Kru­šev­ska re­pu­bli­ka, čla­no­vi ma­ke­don­ske kolonije u Rusji 1915. Ivan Can­kar je 1913. iz­neo ideju o jugoslovenskoj federaciji. (Pe­tra­no­vić, Istorija Jugoslavije 1918–1988, Pr­va knji­ga, No­lit,1988. str. 4)
(Nastaviće se)