Supek je dakle, ostao pri svom stavu da je u Vinči „pod paskom UDB-e“ pravljena bomba, a Dedijer je i tada tvrdio da je bomba pravljena, ali da su u tome učestvovali i on i Savić, pa i sam Supek. Anton Peterlin, direktor Instituta u Ljubljani, tada već u SAD, tvrdio je da mu Boris Kidrič prilikom osnivanja Instituta 1949. nije pominjao bombu, ali da se „o atomskoj bombi moralo u nas razmišljati još od 1945.“ i da je Vinča iz tog razloga i nastala, što je dovodio u direktnu vezu sa učešćem Pavla Savića u otkriću fisije. Ni on nije imao konkretne podatke, ali je zaključio da „Savić razmišlja o prikupljanju goriva za atomsku bombu“ iz zahtjeva na sastanku 1952. godine u Ljubljani da Vinča dobije grafitni reaktor, „koji su tada u SAD upotrebljavani za proizvodnju plutonijuma“.

Dostupni arhivski izvori potvrđuju neke od ovih pretpostavki, sumnji i slutnji, ali daju i podatke o prelomnom periodu, nedoumicama, sukobima i razmimoilaženjima oko usmjerenja i glavnog zadatka Instituta u Vinči i čitavog jugoslovenskog nuklearnog programa početkom 50-ih godina. Dolazak Stevana Dedijera u Vinču u ljeto 1950. sa partijskim zadatkom da se uključi u ostvarivanje glavnog zadatka Vinče i da kontroliše rad Pavla Savića bio je izgleda ključan za dalji razvoj ove ustanove. U izvještaju CK KPJ od 3. avgusta 1950. Dedijer je, osim brojnih nedostataka u radu i lošeg stanja u Institutu, primijetio i da se ništa ne radi na postizanju glavnog cilja naučnog rada koji je Institutu postavljen u toj „odlučujućoj tački razvitka“, odnosno na izradi uranske peći (nuklearnog reaktora). Naprotiv, taj cilj rada je „dosledno prikrivan od kolektiva“ i „izigravan“, a glavnu ulogu u tome je imao Pavle Savić. Savić je navodno Dedijeru prvo otvoreno rekao da „nije cilj instituta razvitak naučnog rada u vezi sa atomskom energijom i izgradnjom uranske peći, već da je cilj opšti naučni razvitak“, a da je kasnije promijenio stav i rekao da je „izgradnja uranske peći programatska tačka u radu instituta“. I druge Savićeve izjave o tom pitanju su bile protivrječne (od stava da u Institutu nema nikog sa kim bi pričao o izgradnji uranske peći, do tvrdnje da bi takvu peć mogao lako da izgradi dovođenjem 50 studenata). Dedijer je u ljeto 1950. smatrao da je njemu samom potrebno nekoliko mjeseci naučnog razvoja da bi mogao „direktno doprinijeti izvršenju zadatka“.

I Savićeve bilješke u dnevniku rada Instituta potvrđuju, pored ostalih problema, izbijanje u prvi plan diskusija i kolebanja oko glavnog zadatka i usmjerenja Instituta u ljeto 1950. godine. Savić iznosi stav Slobodana Nakićenovića s početka godine da on predlaže izgradnju generatora „jer želi da izbjegne po svaku cijenu uransku peć“, a u bilješci od 15. jula 1950. direktno piše: „Krajnji cilj, praktični, cijele obuke u Vinči je izrada uraganske peći u pogonske svrhe. U tom cilju se upravlja sva obuka u Institutu. Uransku peć nećemo graditi u Vinči, jer cio ovaj posao treba i instalaciono i organizaciono odvojiti od Instituta“. Ali, već 23. i 29. avgusta 1950. u razgovoru sa Valenom Savić kaže da smo se „složili da je perspektivni zadatak naš izgradnja uranske peći“, te u skladu s tim treba davati sve zadatke, formirati kadar i strukturu laboratorija. Savić je priznao da „Institut ima naučno-istraživački karakter, ali i određeni zadatak“, što je značilo da ne treba ograničavati invenciju i inicijativu, ali „to mora ići kanalisano osnovnim smjernicama daljeg razvitka prema zadatku koji smo postavili“.

Međutim, poslije diskusija, sastanaka Naučnog savjeta i formulisanja plana i programa rada u narednoj godini tokom jeseni 1950, pokazalo se da je Savićev stav sasvim drugačiji. On u novembru 1950. piše da je povodom programa za 1951. izbilo načelno razmimoilaženje o namjeni Instituta i njegovim zadacima između njega i Valena s jedne, i Nakićenovića, Dedijera i Silve Hrasta, s druge strane.

PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---