Značajno je to da je njihova popularnost u Njemačkoj nestala tokom 1924, u godini uzdizanja jednog otvorenog, neobuzdanog i besramnog nihilističkog realizma, oličenog trijumfom pravca Kammerspielfilm, kao što će se zaključiti u ovoj analizi tog vajmarskog perioda. Dok se to nije dogodilo, međutim, ono što je dominiralo njemačkim filmom nije bio istorijski spektakl nego jedan potpuno drugačiji tip filma.

Krajem 1918, češki pjesnik Hans Janovic i mladi austrijski umjetnik po imenu Karl Majer, koji će kasnije postati jedni od najuticajnijih figura vajmarskog filma, sarađivali su na pisanju scenarija zasnovanog na izvjesnim zajedničkim iskustvima u vezi s psihološkim fenomenima i zagonetnim koincidencijama, kao i bizarnim seksualnim iskustvima iz Hamburga, koja su bila poznata naročito Janovicu. Po tom scenariju, čudni lakrdijaš po imenu Dr Kaligari stiže u sjevernonjemački grad Holstenval sa svojom putujućom šatrom. njegovu „tačku“ čini ispitivanje naizgled hipnotisanog mjesečara zvanog Čezare, koji može da proriče budućnost. Ubrzo po njihovom dolasku, u Holstenvalu se dogodi serija brutalnih, neobjašnjivih ubistava. Mladi student Francis kasnije otkriva da su sva ta ubistva djelo Čezara, koji ih je počinio na zapovijest zlog Kaligarija. Francis diže uzbunu i prati Kaligarija kroz unutrašnjost zemlje i na kraju ga stiže u državnoj duševnoj bolnici gdje je našao utočište. Tu se ispostavlja da nije riječ o pacijentu nego o direktoru te ustanove. Dokumenta nađena u njegovoj kancelariji pokazuju da je direktora okupirao duh hipnotizera ubice iz XVIII vijeka, po imenu Kaligari, do te mjere da je direktor preuzeo njegov identitet i upotrijebio jednog od svojih pacijenata (Čezare) da za njegov račun ubija. Suočen s dokazima o tome, direktor poludi, tako da moraju da ga zatvore u njegovom sopstvenom azilu za duševne bolesnike.

Scenario, pod naslovom „Kabinet doktora Kaligarija“ – po škrinji, nalik na mrtvački sanduk, u kojoj je gospodar držao Čezara – bio je očigledno antiautoritaran, ako ne i subverzivan po svom izjednačavanju moći s ludilom. Bez obzira na sve, kada su Janovic i Majer ponudili scenario Erihu Pomeru (1889–1966), izvršnom direktoru Decla-Bioskopa, nezavisne produkcione kompanije koja će se integrisati sa UFA 1921, scenario je odmah bio prihvaćen. Da li je Pomer uočio radikalnu prirodu scenarija ili nije, to nije jasno, ali je svakako u njemu vidio priliku za podizanje nivoa umjetničkog sadržaja filmova koji se snimaju u njegovom studiju.

Mladi austrijski reditelj Fric Lang u prvom momentu dobio je ovaj projekat, ali ga je zamijenio Robert Vine (1881–1938). „Kabinet doktora Kaligarija“ (Das Kabinett des Dr. Caligari) je u Vineovoj režiji postao zapanjujuće eksperimentalno djelo. Vine je angažovao tri veoma uticajna umjetnika – ekspresioniste Hermana Varma, Valtera Reriga i Valtera Rajmana – da projektuju i oslikaju scenografiju za ovaj film, scenografiju koja je trebalo da otjelotvori izmučenu naratorovu dušu. Prema tome, vizuelni svijet Kaligarija je postao visokostilizovan, pretjeranih dimenzija i poremećenih prostornih odnosa – neprirodno mjesto, bez sunčeve svjetlosti, u kome se zgrade penju jedna na drugu i stoje pod nemogućim nagibima, neravni dimnjaci se suludo izvijaju ka nebu, dok sama tijela stanovnika izgledaju kao da su sleđena pod naslagama šminke. Ali, odluka da se primijene vještačke pozadine scena, u vidu oslikanih zavjesa, bila je koliko pragmatična toliko i tematski sasvim odgovarajuća, jer su filmski studiji, kao uostalom i cjelokupna njemačka industrija, u godinama recesije koja je nastupila odmah po okončanju rata, električnom energijom snabdijevani na osnovu propisanih kvota. U filmu kao što je ovaj, koji je zahtijevao brojne dramatične svjetlosne efekte, bilo je jeftinije jednostavno oslikati i osjenčiti samu scenografiju nego napraviti efekat uz pomoć rasvjete.

PIŠE: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---