-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Nekoliko mjeseci kasnije, pod uticajem euforije koju je donijela nova sloboda, Vajda i još devet reditelja, Kšištof Zanusi, Kšištof Kješlovski, Feliks Falk, Agnješka Holand, Filip Bajon, Januš Zaorski, Edvard Žebrovski, Vojćeh Marčevski i Tomaš Pobug Malinovski, najavljuju osnivanje sopstvenog festivala u Varšavi u februaru 1982, s javno iznijetom namjerom da se zaobiđe Film Polski i dogovore koprodukcije sa Zapadom. I onda, odjednom, sve je bilo gotovo. Ujutro 13. decembra 1981. Poljska je okupirana iznutra. Vojska pod komandom generala Jaruzelskog smijenila je civilnu vladu i uvela prijeki sud i vanredno stanje, uz moralnu i taktičku podršku Sovjetskog Saveza koji je okružio svog najvećeg saveznika s pedeset devet oklopnih divizija i poslije državnog udara stacionirao četiri takve divizije u samoj Poljskoj. Proglašen je policijski čas, skupovi su zabranjeni, putovanja ograničena, telefonske i teleks linije prekinute. Štrajkovi su rastureni vojnom silom, vođe Solidarnosti masovno pohapšene a sam sindikat zabranjen. Posledice po filmsku industriju bile su trenutne i tužne. Bez sopstvenih sredstava i po zakonu finansijski zavisna od države, poljska kinematografija našla se pred nestankom usled bankrotstva. Svih 1.180 bioskopa je zatvoreno pod izgovorom zabrane javnog okupljanja, čime je presječen dotok sredstava filmskoj industriji. Kada su, poslije nekoliko mjeseci, bioskopi ponovo otvoreni, poljska publika je u njima zatekla proizvode bitno izmijenjene nacionalne kinematografije. Propartijski orijentisani konzervativci dobili su privremenu upravu nad filmskom industrijom kako bi snimali primjerene epske filmove o Drugom svjetskom ratu i slična djela sa istorijskom tematikom. Festival u Gdanjsku je ukinut i zabranjena je većina filmova proizvedenih za vrijeme dok je Solidarnost cvjetala. Mnogi od tih filmova nijesu nikada ni bili prikazani. Kazimjež Žigulski, ministar kulture u vladi Jaruzelskog, smijenio je maja 1983. Vajdu s položaja rukovodioca filmske jedinice „X”, sa obrazloženjem da je proizvodio filmove „koji nijesu imali ničeg zajedničkog s kulturnom politikom države”. Istovremeno je Centralni komitet Poljske ujedinjene radničke partije (PURP) optužio jedinicu „X” i Zanusijevu jedinicu „Tor”, koje su bile najtešnje povezane sa stvaranjem „kinematografije moralne zabrinutosti” i ujedno jedinice s najvećim komercijalnim uspjesima, kao „opozicione, demagoške i egzistencijalističke”.
Vajda je u decembru 1983. podnio ostavku na mjesto predsjednika Poljskog udruženja filmskih radnika, mjesto na kome se nalazio od 1978. godine. Ostavku je istovremeno podnio i cio upravni odbor udruženja, tako da se u jednom trenutku učinilo da će se udruženje rasturiti, što je za vrijeme vanrednog stanja bio slučaj s mnogim drugim umjetničkim udruženjima. Kada je, poslije 1984. godine, ponovo otvoren festival u Gdanjsku, uspostavljena je neka vrsta nelagodnog primirja između filmske industrije i režima generala Jaruzelskog. Istovremeno sa ublažavanjem strogih odredbi vanrednog stanja i oslobađanjem većine političkih zatvorenika, ublažena su i ograničenja nametnuta poljskom filmu. Većina izbjeglih filmskih stvaralaca vratila se u zemlju, a među njima i Vajda. Ponovo je postalo moguće snimati ozbiljne filmove s temama iz savremene svakodnevice, film Kješlovskog o teškoj 1982. godini Bez konca, 1985. Međutim, uopšte uzev, društvena kritika je bila nepoželjna, ali su zato bili veoma poželjni žanrovski filmovi. Možda je znak koji najviše ohrabruje bilo obrazovanje novog eksperimentalnog produkcionog kolektiva, ustrojenog po obrascu studija „Bela Balaž” u Mađarskoj – filmskog studija Iržikovski koji je 1984. proizveo potresnu dramu Valdemara Đikija o holokaustu Kartka z podrožy, koja je pobrala niz međunarodnih priznanja. Filmska i televizijska škola u Katovicama je postala važno mjesto na kome su obrazovani novi talenti. Avgusta 1989. na vlast se vraća civilna vlada pod kontrolom pokreta Solidarnost. Andžej Vajda opisao je poljsku kinematografiju s kraja 1990. kao „pustinju”. Kada je 1992. Leh Valensa postao predsjednik države, ekonomska situacija se donekle stabilizovala i godišnja proizvodnja se ponovo popela na trideset osam igranih filmova.

(KRAJ)

---