-Pri­re­dio:Mi­la­din VELj­KO­VIĆ

Zvi­je­zde se uvi­jek ja­vlja­ju u ma­njim ili ve­ćim mno­štvi­ma ko­ja, za­pra­vo, od­ra­ža­va­ju i nji­hov na­sta­nak i evo­lu­tiv­ni tok, sve do nji­ho­vog sa­da­šnjeg sta­nja. Po­seb­no su zna­čaj­ni nji­ho­vi sku­po­vi ko­ji ima­ju raz­li­čit iz­gled i struk­tu­ru. Du­go­traj­na te­le­skop­ska po­sma­tra­nja sku­po­va zvi­je­zda po­ka­za­la su da po­sto­je dvi­je vr­ste zvje­zda­nih ja­ta. Pr­va vr­sta sku­po­va su ne­pra­vil­nog ob­li­ka i ma­nje gu­sti­ne. Dru­ga su okru­gla i vr­lo gu­sta i na­la­ze se u ha­lou Mli­ječ­nog pu­ta. Pr­vo­spo­me­nu­ta mno­štva su na­zva­na otvo­re­nim (ras­tu­re­nim) zvje­zda­nim ja­ti­ma, a dru­ga – zbi­je­nim (glo­bu­lar­nim). Ovi neo­bič­ni ko­smič­ki objek­ti ima­ju ve­o­ma zna­čaj­nu ulo­gu i za bo­lje i sve­stra­ni­je ra­zu­mi­je­va­nje na­stan­ka po­je­di­nač­nih zvi­je­zda, nji­ho­vih sku­po­va, pa i sa­me ga­lak­si­je kao cje­li­ne.
Uda­lja­va­ju­ći se od sre­di­šta ga­lak­si­je, na­i­la­zi se na mla­de, ve­o­ma to­ple pla­ve zvi­je­zde. Sem po­je­di­nač­nih i vi­še­stru­kih zvi­je­zda (sa­sta­vlje­nih od dvi­je ili vi­še kom­po­nen­ti), ko­je je ne­mo­gu­će iz­bro­ja­ti, Mli­ječ­ni put obi­lu­je i ve­li­kim bro­jem slo­že­ni­jih struk­tu­ra, zvje­zda­nih ja­ta, ma­gli­na i dru­gih vi­še­stru­kih zvje­zda­nih si­ste­ma. Pro­cje­nju­je se da u nje­mu ima oko 200 zbi­je­nih zvje­zda­nih ja­ta, a do sa­da ih je ot­kri­ve­no pre­ko 160. Naj­ljep­še ta­kvo zve­zda­no ja­to je ogrom­na i iz­u­zet­no gu­sta gru­pa­ci­ja u sa­zvje­žđu Her­ku­la, uda­lje­na oko 23.000 svje­tlo­snih go­di­na. Ko­smič­ke ma­gli­ne, ko­je pred­sta­vlja­ju mo­žda naj­ljep­šu po­ja­vu na ne­bu, di­je­le se na dvi­je gru­pe: svi­je­tle i tam­ne, a raz­li­ka u sja­ju im za­vi­si od po­lo­ža­ja zvi­je­zde ko­ja ih oba­sja­va. Naj­bo­lji pri­mjer za ova­kav svi­je­tli obje­kat je­ste Ve­li­ka Ori­o­no­va ma­gli­na, ko­ja se mo­že vi­dje­ti i ma­njim dur­bi­nom ili dvo­gle­dom (to­kom zim­skih ve­če­ri i no­ći), a za tam­ni obje­kat mo­že po­slu­ži­ti ma­gli­na Konj­ska gla­va NGC 2024, ko­ja se na­la­zi bli­zu zvi­je­zde Ze­ta Ori­o­na (da­kle, ta­ko­đe, u sa­zvje­žđu Ori­o­na).
Ras­tu­re­na ili otvo­re­na zvje­zda­na ja­ta su gru­pe mla­dih zvi­je­zda na­sta­lih go­to­vo isto­vre­me­no iz istog mo­le­ku­lar­nog obla­ka. Ova­kva ja­ta mo­gu sa­dr­ža­ti od de­se­tak zvi­je­zda do ne­ko­li­ko hi­lja­da ta­kvih obje­ka­ta ko­ji su me­đu­sob­no po­ve­za­ni gra­vi­ta­ci­o­nom si­lom. Ras­tu­re­na zvje­zda­na ja­ta na­la­ze se sa­mo u ne­pra­vil­nim ga­lak­si­ja­ma, kao i u dis­ko­vi­ma spi­ral­nih ga­lak­si­ja, jer se sa­mo u nji­ma for­mi­ra­ju no­ve zvi­je­zde. Tre­ba po­seb­no na­gla­si­ti da zvi­je­zde uvi­jek na­sta­ju grup­no u mo­le­ku­lar­nim obla­ci­ma, da bi po­tom, po­sli­je for­mi­ra­nja, za­jed­no obra­zo­va­le otvo­re­na zvje­zda­na ja­ta. Zbog to­ga se po­kat­kad me­ta­fo­rič­ki go­vo­ri da su mo­le­ku­lar­ni obla­ci zvje­zda­na po­ro­di­li­šta, a da otvo­re­na ja­ta pred­sta­vlja­ju zvje­zda­ne ja­sle.
Mla­da otvo­re­na ja­ta se po na­stan­ku i for­mi­ra­nju i da­lje na­la­ze u mo­le­ku­lar­nom obla­ku iz ko­jeg su na­sta­le. U po­čet­ku zvi­je­zde jo­ni­zu­ju gas oko njih i ta­ko stva­ra­ju po­se­ban ko­smič­ki re­gi­on. To­kom ka­sni­je evo­lu­ci­je pri­ti­sak zra­če­nja, ko­je zvi­je­zde stva­ra­ju, po­ste­pe­no raz­vi­ja­va (raz­bi­ja) oblak u ko­jem su na­sta­le i vre­me­nom odu­va­va gas i pra­ši­nu iz ja­ta. Osta­tak obla­ka, od­no­sno ga­sa i pra­ši­ne ko­ji pre­o­sta­nu, od­bi­ja­ju svje­tlost sa zvi­je­zda, pa se za­pa­ža kao re­flek­si­o­na ma­gli­na. Ve­ći­na ra­si­ja­nih ja­ta je mla­đa od sto mi­li­o­na go­di­na. Uzrok ta­kvom sta­nju je­ste či­nje­ni­ca da su ova­kva ja­ta sla­bi­je gra­vi­ta­ci­o­no po­ve­za­na, pa se vre­me­nom ras­pa­da­ju usled in­ter­ak­ci­je i bli­skih pro­la­za­ka sa dru­gim ja­ti­ma i mo­le­ku­lar­nim obla­ci­ma, a gu­be čla­no­ve i zbog me­đu­sob­ne in­ter­ak­ci­je, tj. bli­skih pro­la­za­ka me­đu sa­mim zvi­je­zda­ma u ja­tu. Sve zvi­je­zde u ja­tu su pri­bli­žno iste sta­ro­sti i istog he­mij­skog sa­sta­va. Upra­vo se za­to osta­li fak­to­ri ko­ji uti­ču na zvje­zda­nu evo­lu­ci­ju mo­gu pro­u­ča­va­ti lak­še ne­go kad se po­sma­tra­ju po­je­di­nač­ne zvi­je­zde (ko­je ne pri­pa­da­ju od­re­đe­nom zvje­zda­nom ja­tu).
Po­je­di­na zvje­zda­na ja­ta, kao što su Ple­ja­de (Vla­ši­ći), Hi­ja­de, Pre­ze­pe i dru­ga, mo­gu se na ne­bu vi­dje­ti i naj­ma­njim op­tič­kim in­stru­men­ti­ma, čak i go­lim okom. Ipak, za de­talj­ni­je po­sma­tra­nje ve­ći­ne ja­ta po­treb­no je upo­tri­je­bi­ti te­le­skop ili ja­či dvo­gled. Naj­sjaj­ni­je gru­pe zvi­je­zda, po­put Ple­ja­da, u sa­zvje­žđu Bi­ka, po­zna­te su od dav­ni­na. Ne­ka dru­ga ja­ta su bi­la po­zna­ta kao ma­gli­ča­sti objek­ti. Ple­ja­de su još u sta­ra vre­me­na bi­le po­zna­te kao se­dam se­sta­ra, jer se se­dam naj­sjaj­ni­jih zvi­je­zda la­ko mo­gu uoči­ti i go­lim okom. Arat iz So­la 260. g. pri­je n.e. u svo­joj po­e­mi Fe­no­me­ni, opi­su­je Pre­ze­pe (Ja­sle) kao „ma­li oblak“, jer se po­je­di­nač­ne zvi­je­zde ne mo­gu ja­sno raz­dvo­ji­ti slo­bod­nim okom. Do ot­kri­ća te­le­sko­pa pri­ro­da tih ma­gli­ča­stih obje­ka­ta je bi­la ne­po­zna­ta. Tek su te­le­sko­pi uspje­li da da­ju ve­ću i de­talj­ni­ju sli­ku tih ma­gli­na zbog če­ga su ih vi­dje­li kao gru­pa­ci­je zvi­je­zda.
Na­uč­ni­ci su do­sta br­zo ot­kri­li fi­zič­ku po­ve­za­nost zvi­je­zda u otvo­re­nim sku­po­vi­ma. Astro­nom ama­ter i mi­si­o­nar Džon Mi­čel (1724–1793) iz­ra­ču­nao je da je vje­ro­vat­no­ća da zvi­je­zde, gle­da­no sa Ze­mlje, na­pra­ve gru­pa­ci­ju kao Ple­ja­de sa­mo 1:496.000. Ka­ko je vre­me­nom astro­me­tri­ja na­pre­do­va­la, ta­ko se sa­zna­lo da zvi­je­zde otvo­re­nih ja­ta ima­ju za­jed­nič­ko kre­ta­nje kroz pro­stor. Spek­tro­skop­ske me­to­de ka­sni­je su po­tvr­di­le da otvo­re­na ja­ta ima­ju slič­ne ra­di­jal­ne br­zi­ne. Na osno­vu to­ga se za­klju­či­lo da su zvi­je­zde iz jed­nog otvo­re­nog ja­ta na­sta­le za­jed­no, u is­toj gru­pi.
(NA­STA­VI­ĆE SE)