- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Društva s ekonomsko-socijalnim predznakom bila su „slovinska“ (zajednička s Dalmatincima), a ona s vjersko-kulturnim predznakom bila su „slavjanska“ (zajednička s Rusima), ali nije bilo nijedne samostalne srpske nacionalne organizacije. Hercegovački ustanak snažno je uticao na srpske iseljenike u Americi tako što je djelovao kao političko-nacionalni katalizator, doprinoseći jačanju veze iseljenika s maticom, podstičući njihovu nacionalnu svijest, mobilizujući ih da se udružuju i organizuju u nacionalne organizacije radi promovisanja srpskih interesa, kako u dijaspori, tako i u zavičaju.
Rad Vejna (Vojina) Vučinića „Political Currents Among Immigrant Srbs in California on the Eve of the Insurrections of 1875“ osvjetljava reakciju srpskih iseljenika na ustanak u Hercegovini i pruža uvid u odnos američke štampe San Franciska prema Istočnom pitanju. Američka glasila bila su glavni izvori informacija iseljenika o događajima na Balkanu, jer u to vrijeme nijesu dobijali štampu iz matice, niti su imali komunikaciju sa slobodnom Srbijom. Iscrpno informisanje američke štampe u San Francisku navelo je srpske iseljenike da postave ovu temu na sastancima „Slovinsko ilirskog zadružnog i dobrotvornog društva“. Na osnovu pisama sačuvanih u zaostavštini Pere Čingrije, pohranjenoj u dubrovačkom arhivu, Vučinić je utvrdio da je Čingrija održavao vezu sa srpskim iseljenicima u San Francisku, pogotovo poslije jula 1875. kada je u Dubrovniku osnovan odbor za prikupljanje pomoći za hercegovačke ustanike. Ova pisma i tadašnja američka štampa San Franciska, naročito „The San Francisco Press and Call“, „San Franncisco Chronicle“ i „San Francisco Daily Examiner“, glavni su izvor informacija o tome kako su Srbi u tom gradu reagovali na vijesti iz Hercegovine. Na osnovu ovih izvora Vučinić navodi kako je „Slovinsko ilirsko zadružno i dobrotvorno društvo“ u tom gradu osnovalo Slavjanski odbor, u čijem su sastavu bili Srbi i Hrvati, za pomoć braći u Hercegovini, kako su prikupljali novac i dostavljali ga Dubrovačkom odboru, i u svojim rodoljubivim govorima isticali žrtve i junaštvo braće u Hercegovini. [...]
Američka štampa pratila je ustanak protiv Turaka, nasilje protiv hrišćana u Hercegovini, težak položaj izbjeglica, reagovanje Srbije i Crne Gore, stavove evropskih sila prema previranjima u Turskoj. Dok su se mišljenja po pitanju Rusije razilazila, većina priloga bila je naklonjena hrišćanima (Srbima), a komentarišući odluke Berlinskog kongresa 1878. „San Francisco Chronicle“ je zastupao stav da bi najpravednija odluka bila da se Bosni, Srbiji, Hercegovini i Crnoj Gori dozvoli ujedinjenje u federaciju po švajcarskom modelu. Američka državna administracija pokazala je manje zanimanja za Istočno pitanje nego američka štampa. Mada je američki konzul u Bukureštu Luis Capkaj još 1867. predložio Stejt departmentu uspostavljanje diplomatskih odnosa sa Srbijom, a Srbija pozitivno reagovala, ova namjera je ostvarena tek 1881. Zanimanje Amerike za Srbiju bilo je dugo svedeno na trgovačke interese, dok je obavještavanje o političkim prilikama u Srbiji bilo posredno: preko američkih izaslanika u drugim zemljama – Bukureštu, Atini, Istanbulu – i preko britanske štampe. Amerika je pratila stanje u Turskoj, a u okviru toga i položaj hrišćanskih naroda u njoj. Sa zaoštravanjem Istočne krize, kao što je istakla Ubavka Ostojić-Fejić, obraća se više pažnje na političke aspekte djelovanja ključnih evropskih aktera, te je tada objavljeno više priloga o toj temi.
Dok je Istočno pitanje zanimalo američku javnost kao važan evropski problem, američka državna politika toga vremena bila je usredsređena prije svega na Latinsku Ameriku i pacifistički prostor. Monroova doktrina, formulisana još 1823, odredila je strateški pravac američke spoljne politike za nekoliko sledećih decenija. Američko nemiješanje u djelovanje evropskih sila uravnoteženo je američkim zahtjevom da se evropske sile ne miješaju u njihove poslove u zapadnoj hemisferi. Američki prioriteti krajem 19. i početkom 20. vijeka bili su Panamski kanal, Latinska Amerika, Kuba i Filipini, Havaji i Japan. U tom spoljnopolitičkom okviru Balkan je igrao perifernu ulogu. Upravo stoga je i Amerika, uprkos svojoj moći i značaju, igrala malu ulogu u srpskoj spoljnoj politici, koja je bila usredsređena na sile čiji su interesi direktno bili povezani s balkanskim događajima.
Bio je to ipak prvi put da se američka javnost zainteresovala za Srbe na Balkanu kao i za srpske iseljenike u Americi, prvi put da su iseljenici organizovano reagovali na jedno pitanje koje se ticalo srpskih nacionalnih interesa na Balkanu, prvi put da su prikupljali pomoć za svoje sunarodnike i da su se prijavljivali kao dobrovoljci. Jedan broj izbjeglica iz Hercegovine naselio se u susjednim oblastima, ali je među izbjeglicama bilo i onih koji su se iselili u daleku Ameriku.
(NASTAVIĆE SE)