- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Nasuprot Austro-Ugarskoj stajala je Rusija, prema kojoj je stav bio dvostruko pozitivan. Rusija je viđena kao zaštitnica slovenskih naroda u Turskoj. Odnos Srpsko-crnogorskog literarnog i dobrotvornog društva prema Rusiji manifestovao se i u činjenici da su među jedanaest počasnih članova društva bila tri Rusa: O. S. Aksanov (predsjednik Slavjanskog društva u Moskvi), general M. G. Černjaev i episkop aleutsko-aljaskanski Nikolaj. Srbi u Americi obraćali su se Rusima po vjerskoj liniji – kao prijateljskom pravoslavnom narodu, koji je u Americi imao organizovanu pravoslavnu crkvu. Inicijativu za izgradnju prve srpske crkve u Džeksonu (Kalifornija) preduzeo je o. Sevastijan, prvi srpski sveštenik (monah) rođen u Americi (San Francisku) u bokeljskoj porodici Dabović. Dabović je školovan u Rusiji, a po povratku u Ameriku priključio se ruskoj pravoslavnoj crkvi, koja ga je najprije poslala na službu u Aljasku. Kada je crkva Svetog Save u Džeksonu završena, postavljena su zvona – poklon episkopa aleutsko-aljaskanskog Nikolaja, koji je osvetio ovaj hram decembra 1894. godine.
Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo pokrenulo je 1893. svoje glasilo, list „Slobodu”, koje je do početka 20. vijeka bilo jedini srpski iseljenički list u Americi. Zatim su otvorili srpsku čitaonicu, koja je kasnije prerasla u knjižaru snabdjevanu srpskim knjigama i listovima iz zavičaja, što je doprinijelo boljem informisanju iseljenika. Srpska nacionalna homogenizacija bila je svakako podstaknuta hercegovačkim ustankom i potrebom za organizovanim aktivnostima radi pomoći braći u starom kraju, ali je proces okupljanja imigranata u društvu s etničkim predznakom istovremeno imao opšti karakter, jer su na isti način postupale i druge iseljeničke grupe u Americi. Srbi su u tome čak kasnili, što potvrđuju datumi osnivanja potpornih društava i glasila drugih etničkih grupa. Ovo se djelimično može objasniti činjenicom da su slovenski iseljenici iz Austro-Ugarske stigli u Ameriku poslije Iraca, Italijana, Njemaca i sjevernoevropskih emigranata. Među slovenskim doseljenicima, Srbi su poslednji pristigli u Ameriku i to u broju koji je znatno zaostajao za drugima, uključujući Hrvate i Slovence. Svaka etnička grupa nastojala je da očuva svoj identitet u tadašnjem američkom multikulturnom mozaiku, koji je prethodio politici amerikanizacije iseljenika.
Dok su u prvom talasu srpske imigracije u Ameriku bili stigli uglavnom primorci iz Boke i Dalmacije, u drugom talasu došli su Srbi iz svih ostalih djelova Austro-Ugarske: Like, Banije, Korduna, Vojvodine, Bosne, Hercegovine i Crne Gore. Ova druga emigracija bila je znatno brojnija, a odvijala se između 1890. i 1910. Za razliku od prvih doseljenika, koji su bili koncentrisani u Kaliforniji, novi imigranti naseljavali su se tamo gdje su nalazili posao, a to su bili rudnici, čeličane i industrijska postrojenja. Tako su početkom 20. vijeka bila četiri glavna srpska iseljenička centra u Americi: stari u San Francisku, i tri nova, u Pitsburgu, Čikagu i Njujorku. Za njih se vezuju razvoj najvažnijih srpskih iseljeničkih organizacija i javnih glasila.
Turska i Austro-Ugarska su za srpske iseljenike bile i ostale dvije glavne političke teme, koje su dolazile do izražaja na razne načine. Neprijateljski odnos između Srba i austrijskih vlasti na Balkanu prenesen je u Ameriku, gdje je nastavio da se razvija u istom ključu. Navodimo primjer kad je 1896. austrijski konzul u San Francisku pozvao Srbe da se uključe u obilježavanje rođendana austrijskog cara. Primivši dopis austrijskog konzula, Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo ga je ignorisalo a zatim „odgovorilo” odlukom da društvo obilježi godišnjicu vladavine „svoje” dinastije Petrović-Njegoš. Drugi „odgovor” bila je odluka nakon prevrata 1903. u Beogradu da se podrži dinastija Karađorđevića, tj. njena anti-austrijska politika. Na ovakvo opredjeljenje nadovezali su se novi srpski doseljenici iz ostalih srpskih zemalja pod Austro-Ugarskom. Oni su za to imali jake razloge jer su uzroci njihovog iseljavanja bili ne samo ekonomsko-socijalni, već i politički. Mada su novi emigranti radili najteže, a najmanje plaćene poslove, oni su u Americi okusili slobodu okupljanja, ispovijedanja vjere i izražavanja svojih političkih stavova, koji su se prije svega odnosili na državu iseljenja, a ne na Ameriku.
Potporna društva, koja su nastajala među emigrantima u Americi toga doba, specifična su upravo po tome što su prvobitnu socijalnu funkciju povezali s očuvanjem etničkog identiteta, da bi kasnije počele da preuzimaju i političku ulogu. S povećanjem broja doseljenika rastao je i broj ovakvih društava, te su ona nastojala da se organizaciono povezuju u „saveze”. Cilj je bio da se stvori jedinstveni savez koji bi povezao srpske zajednice raštrkane širom SAD.
(NASTAVIĆE SE)