- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Početkom 20. vijeka bila je dobro organizovana stara srpska zajednica u San Francisku sa Srpsko-crnogorskim literarnim i dobrotvornim društvom, a pored njega su nastala dva konkurentna saveza: Prvi srpski bratski dobrotvorni savez u Čikagu i Srpski pravoslavni savez Srbobran u Pitsburgu. Sve tri organizacije potrudile su se da izdaju glasila, da bi preko njih promovisala opšte srpske i svoje pojedinačne interese. U San Francisku je, počev od 1893, izlazila „Sloboda”, prvi srpski list u SAD. Čikaški savez je u početku koristio „Slobodu” kao svoje glasilo, a onda je pokrenulo sopstveni list koji se zvao „Ujedinjeno srpstvo”. U Pitsburgu je Srpski pravoslavni savez Srbobran najprije preuzeo list „Srbin”, da bi 1906. pokrenuo Amerikanski Srbobran.
U godinama koje su neposredno prethodile aneksiji odigralo se nekoliko događaja koji su podstakli dalju politizaciju iseljenika: djelovanje Đorđa Čokorila u Čikagu, pokretanje lista Amerikanski Srbobran u Pitsburgu, polemika o jurisdikciji srpskih crkava u Americi i osnivanje Srpskog nacionalnog fonda u San Francisku.
Kada se Đorđe Čokorilo, urednik sarajevske Srpske riječi, našao na udaru austrougarskih vlasti, morao je da se skloni iz Bosne. Da bi izbjegao povezivanje sa Srbijom, on odluči da ode u Ameriku na poziv svog rođaka Paje Radosavljevića. Čokorilo je među iseljenicima bio poznat kao čovjek od pera i s uredničkim iskustvom, te ga upravnici Prvog srpskog bratskog dobrotvornog saveza u Čikagu pozovu da bude prvi urednik njihovog tek pokrenutog lista „Ujedinjeno srpstvo”. Na tom mjestu se zadržao oko godinu dana, dok se nije promijenila uprava saveza. Nova uprava je 1907. smijenila Čokorila i postavila drugog urednika. Tim povodom došlo je do sukoba u savezu, a to je imalo odjeka i u srpskoj iseljeničkoj štampi. Čokorilov kolega Veljko Radojević, urednik i vlasnik „Srpske nezavisnosti” koja je izlazila u Kaliforniji, branio je Čokorila, navodeći u članku „Na rastanku sa 1906” da je „Ujedinjeno srpstvo” pod njegovim uredništvom bio „najbolji list što smo ga ikad imali”. Kao autor knjige „Tajna istorija austrijske politike i njeno produženje u Bosni i Hercegovini” Čokorilo nije u Americi krio svoje antiaustrijske stavove, a tokom svog kratkog boravka u Čikagu doprinio je političkom mobilizovanju iseljenika, naročito omladine. U Čikagu je osnovao političko-prosvjetnu organizaciju „Srpska luča”, koja je podsticala omladinu na rad na nacionalnom polju. Njegove riječi prenosi Veljko Radojević u svom članku objavljenom u „Srpskoj nezavisnosti” pod naslovom „Srpska luča”: „Toga dana, svjesna srpska omladina zapalila je luču prosvjetnog i političkog života srpskog naroda u Americi...” Istovremeno je u Čikagu pokrenuo „Malu srpsku narodnu biblioteku”, s ciljem da pruži iseljenicima „zdrave hrane i korisne pouke”. To je bila „prva biblioteka za naš narod u ovoj zemlji” jer je srpsko izdavaštvo u Americi tek bilo u začetku. Izgubivši urednički posao i „razočaran u Amerikance srpskog porijekla”, Čokorilo nije imao kud nego da se vrati u Evropu, ali je prije odlaska iz Amerike obišao nekoliko srpskih zajednica, u kojima je držao predavanja, nastojeći da podstakne iseljenike da se bolje organizuju i da djeluju koordinirano sa braćom u domovini.
O razlozima njegovog razočaranja možemo da nagađamo, ali je jedan od njih sigurno bio nizak stepen obrazovanja čelnih ljudi tadašnjih iseljeničkih organizacija. Iseljenici koji su stizali u Ameriku početkom vijeka poticali su uglavnom iz ekonomski zaostalih seoskih sredina. Bili su to nekadašnji seljaci preobraćeni u industrijske radnike, s malim ili nikakvim formalnim obrazovanjem. Tanak sloj obrazovanih iseljenika nalazio se u redovima malobrojnih sveštenika i urednika tek pokrenutih listova, koji su se suočavali s mnogim teškoćama i gorkim iskustvima.
O tome svjedoči i razvoj Srpskog pravoslavnog saveza Srboboran, osnovanog 1901. u Pitsburgu, i njegovog glasila „Amerikanski Srbobran”. Ovo glasilo uspostavljeno je po uzoru na zagrebački „Srbobran”, te je ovaj list imao posebnog sluha za srpsko-hrvatske odnose i status Srba u Hrvatskoj. Glavne teme koje su zaokupljale urednike srpskih novina i njihove čitaoce 1906. i 1907. godine bile su prvenstveno iseljeničke. One su sagledavane iz dva ugla. Prvi je ukazivao na značaj brzog i masovnog iseljavanja Srba iz Austrougarske. Taj proces bio je zabrinjavajući jer se tumačio kao depopulacija tradicionalnih srpskih zemalja i nastajanje brojne srpske dijaspore s druge strane okeana. Ta tema provlači se kroz mnoge priloge u srpskoj iseljeničkoj štampi s početka 20. vijeka, a tipičan primjer je jedan komentar objavljen u „Amerikanskom Srbobranu” pod naslovom „San Francisko prednjači”: „Zavladala neka neobična atmosfera, nesnosna, ni disati se ne može! Srpske zemlje se proređuju, a srpske kolonije u Americi zagušnjavaju”, jer se „srpsko radništvo u Americi kreće oko broja 150.000”.
(NASTAVIĆE SE)