- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Dok su se prekodrinski Srbi pripremali za rat koji bi im donio oslobođenje, „sinovi Šumadije” su ih, po sudu autora i urednika Čedomira Pavića, olako prepustili austrougarskoj tamnici. Od srpske vlade se očekivalo da postupi kao knez Lazar na Kosovu, a ne da pristane na „najsramotniju kapitulaciju”:
„Naslućivanje zvuka trube s bujne Drine i pričujanje zveketa oružja u šumadijskom logoru čarobnu snagu ulivaše u sve okovane srpske mišice da okovi pucahu od nadimanja i u tom času sve tridesetogodišnje zablude i pogreške Pijemonta zaboravljale su se i bile su Bogu prosto od onih što su obožavali srpskog bijelog orla kako ga nikad ne mogu obožavati oni pod čijim su krilima bezbrižno spavali kao sinovi Šumadije.
Ali, nažalost, u tom času u Pijemontu ne desi se niko dorastao dobu i vremenu, i čas koji je bio namijenjen najveličanstvenijem događaju, čiji bi pomen opijao pokoljenja i koji bi razvio toliko moralne snage koja bi i bojne poraze pretvarala u pobjede da bi se nesavladiva premoć jedne brutalne i pokvarene sile ukrotila pod udarima njenih Pirovih pobjeda, i u tom času veliki kabinet Kraljevine Srbije, vlada ‘Narodne odbrane’, potpisuje smrtnu presudu Pijemontu i vrši najsramotniju kapitulaciju”.
U drugom članku objavljenom u istom broju „Amerikanskog Srbobrana”, aneksija se direktno poredi s Kosovom: pristajući na aneksiju Srbija je prihvatila poraz izbjegavajući rat čiji „bi pomen opijao pokoljenja” i ulivao im moralnu snagu. Kritka Srbije prožeta afektivnim nabojem izvirala je iz razočaranja i nerazumijevanja jedne racionalne političke odluke koja je nalagala da se prihvati „varvarstvo sile” i kršenje međunarodnog prava, dok se ne steknu povoljniji uslovi za odbranu srpskih interesa. Mada je za Pavića to značilo da je Srbija svedena „na stepen afrikanske kolonije, priznajući da ni na što nema prava, osim na bezuslovnu predaju”, efekat šoka bio je žestok, ali kratak. Božidar Purić je to mnogo kasnije komentarisao na sledeći način:
„ Na neke je to ostavilo poražavajući utisak: novinar Čedo Pavić ismijavao je taj poraz kao beogradske ‘benakibijade’, po Ben Akibi, pseudonimu Branislava Nušića, drugi talentovani novinar Milan Jevtić ode u socijaliste. Većina iseljenika ne samo da nije klonula, nego pristupi s povećanom snagom i nadom narodnom poslu”.
Nakon ovog šoka, težište političkog interesovanja „Amerikanskog Srbobrana” i dalje je bilo usmjereno na pitanje statusa Srba u Austro-Ugarskoj, ali je fokusirano na veleizdajnički proces u Zagrebu. Na udarnom mjestu naslovne strane sledećeg broja „Amerikanskog Srbobrana” je članak „Naši ‘veleizdajnici’ pred sudom u Zagrebu”. Međunarodna politika bila je izvan domašaja iseljenika, ali je ovo bio događaj podložan njihovom uticaju. „Amerikanski Srbobran”, u čijem su pokretanju i uređivačkoj politici glavnu riječ vodili Srbi iz Hrvatske, pratio je i komentarisao ovaj proces s velikim interesovanjem, te je prenio i dio rasprave na sudu u Zagrebu, koji se odnosio na optuženike Adama Pribićevića i Dušana Trbuhovića. Tužilac ih je, između ostalog, pitao „za amerikanske srpske listove”, za „jedan članak iz Balkana” i za „društvo Srbobran”, optužujući ih za povezanost s neprijateljskim djelovanjem iseljenika u Americi.
Austro-Ugarska je pratila pisanje srpske iseljeničke štampe i nastojala da spriječi koordinirano političko djelovanje Srba u zavičaju i onih u Americi, znajući da je aneksija podstakla njihovu saradnju. Još jedna važna posledica aneksije bio je ponovljeni pokušaj iseljenika u Americi da ujedine svoje saveze u jedinstvenu potpornu organizaciju, koja bi mogla djelovati i na političkom planu. Prvi pokušaj organizacionog okupljanja svih Srba u Americi bio je Srpski nacionalni fond u San Francisku 1907. godine, ali se ispostavilo da je to nemoguće bez potpornih saveza koji su jedini imali finansijsku podlogu za efikasno djelovanje. Već nekoliko godina pitsburški i čikaški savez iscrpljivali su se u borbi za prevlast. Kada se jači pitsburški savez 1908. našao pred ukidanjem zbog pronevjere, nova uprava je bila motivisana da razmotri ujedinjenje sa slabijim čikaškim savezom, ali je konkretna incijativa za to potekla iz Njujorka i to od Mihajla Pupina. „Amerikanski Srbobran” je 22. maja 1909. objavio poziv „svim srpskim narodnim odborima, savezima, crkvenim opštinama, društvima i novinarima” da prisustvuju „sveopćem srpskom sastanku”, koji je bio predviđen da se održi juna mjeseca u Njujorku. Poziv je uputio Pupin u svojstvu predsjednika Srpskog centralnog narodnog odbora čije je sjedište bilo u Njujorku. Skup je na kraju održan septembra iste godine u Klivlendu, ali pokušaj ujedinjenja saveza ipak se završio neuspjehom, jer su novi čelnici pitsburškog saveza, između ostalog, i pod uticajem spomenutog Jovana Krajnovića, odlučili da sabotiraju novi savez kojim je trebalo da rukovodi Pupin.
(NASTAVIĆE SE)