- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Uključivanje Pupina u političke aktivnosti iseljenika obilježava sledeću fazu političkog djelovanja Srba u Americi. Odluka Srbije da 1911. postavi Pupina za svog počasnog konzula u Njujorku bila je u skladu sa ocjenom da će SAD početi da igraju aktivniju ulogu u evropskim događanjima, a da bi u tom slučaju srpski i slovenski iseljenici u Americi dobili veću političku težinu. Srbija ni tada nije imala mogućnosti da finansira svog prvog diplomatskog predstavnika u SAD, ali je Pupin bio spreman da svoj novac i ugled uloži u odbranu srpskih interesa.
Period od Hercegovačkog ustanka do aneksije može se smatrati prvim razdobljem u političkoj istoriji srpskog iseljeništva u SAD. Za njega je karakterističan razvoj nacionalne ideje i njegovo artikulisanje u nacionalni program, a to se događalo paralelno s procesom nastanka prvih iseljeničkih organizacija i početnog razvoja srpske iseljeničke štampe. Nacionalna ideja razvija se najprije distanciranjem od prvobitnog „slovinskog” i „slavjanskog” zajedništva, a zatim borbom za suzbijanje srpskih pokrajinskih posebnosti koje su ometale nacionalno objedinjavanje. Pošto je glavnina srpskih iseljenika u SAD poticala iz Austro-Ugarske, odnos prema njoj bio je važan faktor u artikulisanju nacionalnog programa iseljenika i to u kontaktu i saradnji sa Srbima u matici. Sloboda okupljanja i izražavanja etničkih, vjerskih i kulturnih vrijednosti u SAD doprinijela je ovom procesu, koji se odvijao prije nastanka američke političke amerikanizacije. Potreba za izražavanjem etničko-nacionalnog identiteta bila je posebno jaka kod iseljenika jer su bili odsječeni od matice, a uključeni u novo američko okruženje, u kojem su u početku djelovali kao strano tijelo. Stimulativan efekat na ovaj proces imali su događaji koji su se odigravali na Balkanu, a posebno Hercegovački ustanak, Berlinski kongres, a potom aneksija. Politizacija iseljenika ispoljava se u njihovom odnosu prema Turskoj i Austro-Ugarskoj, a ona će kulminirati u godinama Balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata. Nakon toga otvara se novo poglavlje obilježeno jugoslovenskom ideologijom u odnosu iseljenika prema matici, a procesom amerikanizacije u odnosu prema zemlji imigracije.
U periodu od Hercegovačkog ustanka do aneksije postepeno je građena organizaciona i komunikaciona infrastruktura neophodna za artikulisanje i razvoj nacionalnog identiteta, a koja je omogućila i političko djelovanje. To su bila potporna društva i savezi, crkveno-školske opštine, škole, kulturne asocijacije i periodična glasila. Razdoblje intenzivnog priliva emigranata iz Evrope bilo je istovremeno doba naglog razvoja iseljeničkih organizacija i inojezičkog novinarstva u Americi. Štampa toga doba odigrala je važnu ulogu u promovisanju nacionalne ideje i stvaranju srpskog iseljeničkog javnog mnjenja. Danas je srpska periodika, ono malo što je od nje sačuvano, dragocjen i ponekad jedini izvor obavještenja o stavovima iseljenika prema matici, o načinu na koji su artikulisali srpske interese, o spornim političkim i drugim pitanjima, kao i o odnosu prema matici i američkom okruženju.
U vrijeme kad su rani srpski iseljenici stizali u SAD, to je bila jedina zemlja gdje su, pored nade u ekonomski prosperitet, svi iseljenici, pa i Srbi, uživali slobodu okupljanja, izražavanja i ispovijedanja vjere, bilo koja da je bila. Najranija srpska iseljenička udruženja, kulturna i potporna, bila su označena pravoslavljem, a imenovana po hrišćanskim svecima. Ova laička društva bila su prethodnica crkveno-školskih opština, čiji je osnovi cilj bio da se prikupi novac za iznajmljivanje, kupovinu ili podizanje zgrada namijenjenih vjerskom obredu. O snazi želje da se podigne crkva i zadovolje vjerske potrebe malih srpskih zajednica svjedoče uslovi u kojima su one ostvarivale ovo nastojanje. Srpski iseljenici su u početku obavljali najteže najamne poslove, pa shodno tome imali i najniže prihode. Nijesu još znali jezik nove sredine, niti su ga u početku učili, jer su poimali svoj boravak u tuđini kao privremeni. Nijesu poznavali američke zakone i običaje, a pri tome nijesu mogli da računaju na bilo kakvu pomoć ni ustanova iz zavičaja, ni onih u Americi, te su sami, o svom trošku i po svom nahođenju, uspostavljali prve srpske iseljeničke institucije u SAD sa željom da se organizuju i sačuvaju svoj kulturni identitet.
U pogledu institucionalizacije srpskih vjerskih ustanova, Rusi će odigrati važnu ulogu, prije svega zato što su oni u Americi već imali organizovanu crkvu u vrijeme kad su srpski iseljenici tek počinjali da uspostavljaju svoju. Sloboda vjeroispovijesti u SAD dozvoljavala je članovima svih konfesija da registruju crkvene opštine i podignu crkve da bi zadovoljili svoje duhovne potrebe. Crkveno-školske opštine bile su udruženja građana, crkve koje su podizali bile su njihovo vlasništvo, sveštenike su sami dovodili i izdržavali.
(NASTAVIĆE SE)