Prof. dr Krinka Vidaković Petrov
Prva srpska crkva u SAD sagrađena je 1894. u Džeksonu (Kalifornija), druga u Galvestonu (Teksas), a do 1919. uspostavljeno je još 30 crkava u državama Pensilvaniji, Aljasci, Ilinoju, Montani, Kanzasu, Ohaju, Mizuriju, Kaliforniji, Viskonsinu, Indijani, Mičigenu, Nebraski, Juti i Kanadi. Crkvu u Džeksonu su izgradili srpski rudari u Kaliforniji, a osvetio ju je episkop Ruske pravoslavne crkve u Americi, u okviru koje je Sevastijan Dabović djelovao na čelu njene srpske misije. Rođen u Americi, u jednoj bokeljskoj iseljeničkoj porodici, Dabović je bogoslovsko obrazovanje stekao u Rusiji, da bi po povratku u domovinu (SAD) djelovao pod kanonskim okriljem Ruske pravoslavne crkve. Spominjemo Dabovića jer je u to vrijeme on bio izuzetak: u Americi nije bilo srpskih sveštenika, a kada su podignute crkve, parohinijani su ih morali dovoditi iz zavičaja. S tim ciljem su se obraćali crkvenim vlastima u zavičaju, svojim bivšim episkopima ili parohijskim sveštenicima, tražeći da im oni pošalju sveštenike koji bi obavljali dužnost u Americi. Nije se, međutim, radilo samo o problemu dovođenja srpskih sveštenika, nego i o kanonskoj jurisdikciji nad srpskim crkvama u Americi.
Mada je većina iseljenika došla iz Austrougarske, među njima je nastala žučna rasprava po ovom pitanju zato što mnogi iseljenici nijesu htjeli da prihvate da njihove crkve, koje su sami izgradili i finansirali, budu pod kontrolom austrougarskih vlasti. Nije ovo bilo samo političko pitanje, nego i suštinsko pitanje očuvanja identiteta srpskih iseljenika u slobodnoj Americi. Prevagnulo je mišljenje da po svaku cijenu valja izbjeći jurisdikciju SPC u Austrougarskoj. Iseljenici su željeli da njihove crkve budu pod jurisdikcijom SPC u Srbiji, ali ona, od početka 20. vijeka pa sve do uspostavljanja jugoslovenske države, nije bila u stanju da preuzme tu odgovornost i da finansira sveštenike. Rješenje je bilo da se srpske crkve u Americi stave pod privremenu jurisdikciju Ruske crkve. Tu zaštitničku ulogu ova je vršila dok SPC nije uspostavila eparhiju američko-kanadsku 1921. godine. Po svjedočenju episkopa Dionisija Milivojevića, lokalne iseljeničke crkve nastajale su samoinicijativno da bi se zadovoljile duhovne potrebe naroda, ali u uslovima odsustva čvrstog crkvenog autoriteta neke su crkve „vodile svoje čartere kao nezavisne ma od čije episkopske vlasti, neke su ih vodile po tipu ruskih crkvenih opština, neke ih nikako nijesu vodile, već su upravljale po svojim pravilima koja su se svake godišnje skupštine dopunjavala i mijenjala”. Mnoge srpske crkve prihvatile su jurisdikciju Ruske pravoslavne crkve u SAD, ali je nijesu prihvatale sve starješine srpskih crkava: „Neki su je odmah priznavali; neki su ostajali pod jurisdikcijom Karlovačke mitropolije, držeći se saradnje s austrougarskim poslanstvom u Vašingtonu; neki su ostajali u jurisdikciji onih episkopa iz čijih su eparhija došli, a neki nijesu formalno priznavali ničiju vlast...”
Ruski episkop u Americi Tihon organizovao je Srpsku duhovnu misiju koja je djelovala od 1905. do 1921. Međutim, da Srbi nijesu bili sasvim zadovoljni odnosima sa ruskom crkvom pokazuje postupak Mihaila Pupina, počasnog konzula Kraljevine Srbije od 1911. Pitanje je koliko je Pupin radio po uputstvima iz Beograda, a koliko po sopstvenom nahođenju kada je 1912. godine organizovao Srpsku pravoslavnu duhovnu misiju „nasuprot ruskoj”, a ličnim sredstvima finansirao rad dvojice srpskih misionara, da bi potom osnovao i Crkveno-školski fond. Međutim, nastojanje, kao što je ovo Pupinovo, da se srpska crkva u SAD ojača, konsoliduje i bliže veže za Kraljevinu Srbiju prekinuto je izbijanjem Prvog balkanskog rata, kada su sve srpske iseljeničke ustanove u Americi bile suočene s drugim prioritetima.[...]
Amerika je za iseljenike bila prostor otuđenja. Četiri faktora doprinosila su otuđenju; iscrpljujući rad, izolacija radnika koji su pripadali najnižem društvenom sloju, raskorak između kulturnog nasleđa iseljenika i kulture okruženja i otpor integraciji. Srpski iseljenici poticali su iz siromašnih seoskih krajeva u kojima je vladala izrazito patrijarhalna kultura, čiji su ključni elementi bili vjera, usmena tradicija i narodni običaji. Većina iseljenika postali su preko noći u Americi industrijski radnici, odnosno proleteri nastanjeni u urbanim sredinama. Živjeli su u malim zajednicama, rasutim na ogromnom prostoru, u kojima su nastojali da očuvaju svoju supkulturu. Bili su okruženi „drugima” – emigrantima drugog etničkog određenja i Amerikancima. Iseljenik koji je radio u rudniku, fabrici ili čeličani bio je dehumanizovan, sveden objektivno na „tijelo” koje je ulazilo u sastav kolektivne i bezlične kategorije označene kao „fizička radna snaga”. Subjektivno, s tačke gledišta iseljenika, njegov kulturni identitet bio je važno sredstvo odbrane od dehumanizacije i kontrateža otuđenju.
Za održavanje kulturnog identiteta bilo je važno pojedinačno djelovanje, ali je još mnogo važnije bilo organizovanje i institucionalizovanje kulturnog zajedništva. Tako su uspostavljene četiri institucije koje su imale ulogu čuvara kulturnog identiteta: crkva, potporna udruženja, kulturna društva i etnička štampa.
(KRAJ)