- Preveo i priredio: VOJIN PERUNIČIĆ

Pokret strigoljnika, koji se dokotrljao do Moskve, ako je vjerovati ljetopisima, dosta brzo je ugušen. Po mišljenju patrijarha Antonija, jeretici su „razmišljali glavom kao nogom, zamišljali su da su pastiri, a ne ovce”. To jest, crkva je odlučno pokazala narodu gdje mu je mjesto i objasnila koliko on košta.
Ali prvi tabu-nesporan autoritet pravoslavne crkve, jeretici su, ipak, uspjeli da ga pokolebaju. Još u XVI vijeku u tom istom Novgorodu se pojavljuje nova jeres, koja je po svojim ideološkim stavovima veoma slična strigoljnicima. Ta jeres dobila je naziv „židovska”, jer su u početku njene pristalice bili litvansko-jevrejski doseljenici porijeklom sa Zapada i ona je propovijedala taj racionalizam i kritikovala stare poretke. Jeres nije imala ništa sa judeizmom, a sam naziv „židovska” u suštini nema veze sa pokretom.
U samom početku jeres je zahvatila najprosvećenija sveštena lica tog vremena. Najaktivniji propagatori jeresi su postali dva sveštenika, Aleksej i Denis, a zatim veliki broj novgorodskih sveštenika i đakona na čelu sa Gavrilom, protopopom glavnog novgorodskog hrama – Svete Sofije. Mihail Speranski piše:
„To samo po sebi skreće pažnju na sebe. Kritičari i negatori-racionalisti su bili najnapredniji ljudi, koji su bolje od drugih osjećali ubitačan pritisak režima, a zatim i Novgorođani, koji su još odranije osjetili čari racionalizma, i oni, koji nijesu bili pod moskovskim državnim i crkvenim starateljstvom”.
Novi jeretici-zapadnjaci, kao ranije i strigoljnici, nijesu priznavali hijerarhiju i samo radi lakšeg propagandističkog rada preporučivali su svojim sveštenicima-prozelitima da zadrže svoje položaje i činove. Kao njihovi prethodnici, novi jeretici su negirali monaštvo, crkvene obrede („moliti se može i kući”) i zagrobni život („čovjek je umro i nema ga više”). Veoma oštro su kritikovali zvaničnu crkvu za mito, korupciju i sklonost prema materijalnom bogaćenju.
Karakterističan je aforizam, koji je upotrebljavan među novim jereticima „Autokratu ograničava njegova vjera”. Kako su se brzo i daleko udaljili vječiti buntovnici Novgorođani od svojih, reklo bi se, čvrstih postulata u Rusiji – i mišljenje je grijeh.
Interesantno je da je visoko moskovsko sveštenstvo dosta dugo, oko deset godina, ignorisalo tajnu propagandu, iako se jeres bila već odavno nastanila u Moskvi i čak uvukla u carsku palatu. Istoričar Speranski primjećuje:
„1480.godine Ivan III, očaran obrazovanošću i inteligencijom Alekseja i Denisa, dovodi ih u Moskvu, gdje oni, našavši se blizu kneza i viših, relativno kulturnijih sfera, brzo uvode svoje učenje, ito među najnaprednije ljude toga vremena”.
Među pristalicama jeresi su bili autor „Priče o Drakuli” Fjodor Kuricin, pisar Zosima, koji je ubrzo došao na presto mitropolita, čuveni u tim vremenima trgovac i knjižničar Klenov i mnogi drugi uticajni ljudi u Rusiji.
Još jedna okolnost je potpomagala širenju jeresi. Primicalo se 7.000 godina od nastanka svijeta (1492. godina), smatrajući je kobnom. Za tu godinu su vezivali i predviđali smak svijeta i čekali drugi dolazak Hrista. Ako uzmemo u obzir niz prethodnih događaja: pad Carigrada, pomor glađu i kugu, mnogo mističnih priviđenja, posjete čuvenih „svetih mudraca” Rusiji (sve je to protumačeno kao strašno pretskazanje) i na kraju mogućnost postojanja vaskrsnuća tek za sedam hiljada godina, tj. do 1492. godine, lako je shvatiti srednjovjekovni apokaliptični užas, koji je obuzeo ljude u vezi sa dolaskom ovog datuma.
Jedini, koji su u tom momentu pokazivali smirenost i sačuvali prisustvo razuma bili su baš jeretici, koji su govorili o neosnovanosti samog izvora straha – vjerskih pisanija, na koje se oslanjala stara škola pravoslavlja. Kad je došla 1492. godina i nije se nebo srušilo na ljude, kako su to jeretici i predskazivali, mnogi su još viši povjerovali i riječima novih propovjednika.
Najveći ruski istraživač Speranski po pitanjima židovske jeresi izvodi sledeći zaključak:
„Novi racionalistički pokret je izvodio život na novi put, put zapadnoevropske kulture. Taj put je pređen laganim korakom i došao je do cilja, usmjeravajući rusko društvo prema opštem životu Zapada tek u XVIII vijeku. U XVIII vijeku je već bilo jasno da u našem razvoju drugog puta i ne može biti, u XVII vijeku se to osjećalo, ali nijesu bili potpuno svjesni toga, a u XVI je bilo upitno da li taj put postoji i da li je ispravan za Moskovsku Rusiju. Postepeno pratiti uvođenje zapadnih pravila u naš život znači praćenje istorije tog ideološkog pokreta”.
Princip slijepog vjerovanja svakom slovu starih zapisa, smatrajući ih vjerskim, je napukao i počeo da se rasprskava. Jedan od najvećih crkvenih autoriteta tog vremena Nil Sorski, principijelni protivnik jeresi, sam je dijelom stao na put racionalizmu, izjavivši, „ima dosta napisa, ali nijesu oni svi vjerski”. On je prvi od predstavnika tradicionalnog pravoslavlja glasno saopštio o neophodnosti razumnog prilaza izučavanju napisa.
Jeres strigoljnika je sadržala u sebi neke spoljašnje crte, koje su bile slične zapadnom racionalizmu. Sledeći pokret već jasno ukazuje na tragove povezanosti sa Zapadom. Speranski piše:
„Ako veze nijesu direktne sa Zapadom, onda je njihov uticaj prisutan, iako, možda, nije najbolji i najveći”.
(Nastaviće se)