- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Petar Karađorđević je djelovao bez dogovora sa Glavnim odborom, samoinicijativno. Oržavao je veze sa srpskim socijalistima, rasturao štampane proglase u svoju korist po Bosni i na svaki način vrebao priliku da podstakne dinastijski prevrat u Srbiji.
Jedino rešenje je bilo da se što prije za vođu ustanka istakne knez Milan. Glavni odbor iz N. Gradiške je uputio Proglas bosanskom narodu 2. jula 1876, kojim se Bosna ‚‘prisajužava‘‘ Kneževini Srbiji, a knez Milan proglašava nasljednim gospodarom ujedinjenih turskih provincija. Proglas je prihvatila većina ustanika (Golub Babić i sedamdeset jedan četovođa). Protivni su bili samo socijalisti (među njima V. Ljotić, V. Pelagić, te Pavo Jovanović, prispio iz Ciriha), potom srpski prognanici, a nijesu bili načisto pop Karan, Pero Zuban, pop Joca Živković, Niko Mileusnić i još neke ličnosti odane Petru Karađorđeviću, uglavnom Srbi iz Austro-Ugarske. To je ukazivalo na revolucionarnu spregu koju je protiv Srbije željela da upotrijebi Monarhija, koristeći Karađorđevića kao posrednika. Nekako u isto vrijeme velika kozaračka četa je pretrpjela poraz, greškom igumana Ađića. Srbija je zagazila u ratne operacije na juoistočnom frontu i do avgusta mjeseca nije se mogla posvetiti Bosni. Golub Babić je uspio da 9. jula osvoji Sanicu i Bravsko, a od 2. do 7. jula Bosansko Grahovo. Više od toga se ipak nije moglo.
Cio oktobar i novembar 1876, dok je vladalo privremeno primirje između Srbije i Turske, major Vladimir Andrejević je po zadatku srpske vlade pokušavao da pridobije Srbe dobrovoljce iz Dalmacije za učešće u ustanku, dajući svakom po dvadeset pet dukata. Podizanjem jugozapadne Bosne namjeravalo se da se pomogne akcija na sjeveru, koju je predvodio Mileta Despotović poslat iz Srbije.
Da li je Srbija mogla da računa na pomoć katolika i muslimana u Bosni i Hercegovini? Još u novembru 1875. katolici su u Banjalučkom okrugu organizovali svoje čete za borbu protiv Srba. Srbi iz Bosne su izdali proklamaciju bosanskim muslimanima, pozivajući ih da im se pridruže u borbi protiv ‚‘gnusne i krvave bosanske administracije‘‘, a molili su ih da ne vjeruju u podle laži protiv Srbije koje su im servirane. Krajnji cilj zajedničke borbe bila bi autonomna oblast pod upravom Srbije, u kojoj bi svim muslimanima bila zagarantovana sopstvenost i vjeroispovijest, te građanske i političke slobode. Proklamaciju je sastavio Stevo Bogdanović, povjerenik srpske vlade. Saradnja i zajednički život u naprednijem državnopolitičkom sistemu nijesu, međutim, naišli na odziv muslimana. Za njih islam je bio osnova postojanja, i to u svom apatičnom i zatvorenom vidu, a savremene ideje o narodnosti i ravnopravnosti do njih nijesu dopirale. Patriotizam je njima bio nepoznat pojam i oni ga nijesu mogli osjetiti. Turci su ordenjem nagrađivali katolike za pomoć u gušenju ustanka. Biskup Štrosmajer je bio aktivan od samog početka ustanka u Bosni i Hercegovini. Bio je tik uz mitropolita Mihaila, kao potpredsjednik Međunarodnog odbora za pomaganje ustanka. Misija Milutina Garašanina u Ugarskoj maja 1876. imala je za cilj da vladi pruži uvid u raspoloženje tamošnjih Srba prema planiranom ratu protiv Turske, ali i da pojasni hrvatski stav prema Bosni i Hercegovini. Štrosmajer je tvrdio da može muslimane u Bosni približiti Srbima, uprkos velikom razdoru koji je postojao. Nije rekao šta zauzvrat traži, niti je ulazio u pojedinosti, već je nagovijestio da će tim povodom poslati u Beograd povjerljivu ličnost, advokata Brlića, a sa njim još dvojicu fratara. Biskup je opominjao da Mađari imaju namjeru da izvedu kontraustanak ako bi Srbija ušla u Bosnu. Dolazak Štrosmajera u Beograd bio je očekivan 2. jula 1876, na sam dan otpočinjanja ratnih dejstava. Do njega, međutim, nije došlo. Ruski konzul polovinom jula 1876. javlja iz Sarajeva da katolici u Bosni, orijentisani ka đakovačkom biskupu, sve više naginju prisajedinjenju Hrvatskoj. Potpomognuto agentima iz Austro-Ugarske, katoličko sveštenstvo se odalo u srčanu propagandu kojom je Srbiji osporavano pravo na Bosnu.
U Beograd su stizale vijesti da je Bosna pred anarhijom, da se proturaju razne glasine o njenoj autonomiji pod Petrom Karađorđevićem, da se govori kako je knez Milan ubijen, i slično. Kao i u svakom metežnom stanju, pojavila se masa svakojakih ‚‘patriota‘‘, koji su u ratu vidjeli priliku da ostvare sopstvene ambicije. Austro-Ugarska je katoličko sveštenstvo gurala protiv Srba, dok se kod muslimana vodila borba između begova i seljaka, te između muslimana i hrišćana. Proglas bosanskog valije, koji je pozivao sve od sedam do sedamdeset i sedam godina na sveti rat, javno je tvrdio da prema pobunjenicima neće biti nikakve milosti. Očekivalo se da pokrov sa Muhamedovog groba podigne klonuli duh muslimana i razvije barjak rata između krsta i polumjeseca. U Bosni i Hercegovini je bilo oko pedeset hiljada turskih vojnika, ne računajući Arbanase i bašibozuke, čiji je broj od juna 1876. svakim danom postajao sve veći. Osim u Posavini i jugozapadnoj Bosni, u ostalim djelovima ustanak je tinjao, posebno na sjeverozapadu, gdje je bilo dominantno muslimansko stanovništvo.
(NASTAVIĆE SE)