-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Dvije navedene kontrastne iseljeničke autobiografije – Mihaila Pupina i Jove Marića – govore o dva perioda, ali i dva vida višeznačne Amerike. Milioni imigranata s iskustvom sličnim Marićevom bili su u službi munjevite industrijalizacije Amerike, koju su omogućavali i podsticali pronalasci vrhunskih naučnika kao što je bio Pupin ili genija kao što je bio Tesla.
Tesla je došao u Ameriku deset godina poslije Pupina, ali već kao naučnik međunarodnog ugleda, koji će 1887. i 1888. patentirati svoje glavne pronalske. Tesla je bio posve neobičan čovjek, obdaren genijalnošću za oblast kojom se bavio, ali čovjek koga su izuzetna kreativnost i svojevrsna imaginacija približile svijetu umjetnosti, posebno književnosti: „Poznato je da je Tesla pored narodnih pjesama, djelova „Gorskog vijenca” i pjesama drugih naših pisaca – Zmaja, Jakšića, V. Ilića, znao naizust i čitave odjeljke iz Danteove „Božanstvene komedije”, Šekspirovog „Hamleta”, Volterovih djela, Bajronovog „Čajld Harolda”, Puškinovog „Evgenija Onjegina”, razumije se – u originalu!” Dvadeset godina prije dolaska u Ameriku čitao je Marka Tvena, a kasnije se družio s Tvenom i Radjardom Kiplingom, srijetao sa Smetanom i Dvoržakom, dopisivao sa Lazom Kostićem i Zmajem, „dok mu je Janko Veselinović posvetio svoj roman „Hajduk Stanko”, jedno od najpopularnijih djela srpske književnosti”. Lično prijateljstvo sa Zmajem i ljubav prema njegovog poeziji, naveli su Teslu da preduzme jedan književni projekat, koji je u to vrijeme (1894) za bilo kojeg srpskog iseljenika u Americi bio gotovo nezamisliv, a to je prevođenje i izdavanje Zmajevih pjesama na engleskom jeziku. Njegov cilj je bio da Zmaja i njegove pjesme učini dostupnim američkim čitaocima, koji u to vrijeme nijesu znali ništa o srpskoj savremenoj književnosti, a gotovo ništa o srpskom narodu i njegovoj kulturi.
Tako je Tesla samoinicijativno uradio prozni prevod četiri Zmajeve pjesme („Tri hajduka”, „Dva sna”, „Ciganin hvali svoga konja” i „Tajna ljubav”), napominjući da su Zmajeve pjesme tako „suštinski” srpske, da ih je gotovo nemoguće prevesti na bilo koji strani jezik. Teslin prijatelj Robert Andervud Džonson (pisac, urednik i kasnije diplomata) potom je prenio prozni prevod u stihove, nastojeći da u najvećoj mjeri očuva „originalne motive i misli” autora. Tesla je napisao „uvodnu bilješku” o Zmaju i njegovom književnom djelu, u kojoj je dosta prostora posvetio srpskom narodu i njegovoj narodnoj poeziji. „Evropa nikada neće moći da vrati veliki dug Srbima, koji su zaustavili varvarsku najezdu, žrtvujući sopstvenu slobodu”, piše Tesla, a potom opisuje junake srpske istorije i srpsku narodnu poeziju. Srbi su prikazani kao narod koji se kroz svoju istoriju nepokolebljivo borio za slobodu: „Još su nešto mogli učiniti, i učinili su: plemenita djela svojih predaka i hrabrost onih koji su pali u borbi za slobodu otjelotvorili su u besmrtnim pjesmama”. Zmajeve pjesme zajedno s Teslinom uvodnom bilješkom objavljene su 1894. u njujorškom časopisu The Century Magazine, čiji je urednik bio Džonson. Teslin tekst preveden je kasnije na srpski jezik i objavljen u zagrebačkom „Srbobranu”, kao i u beogradskom „Delu” (u prevodu dr Milenka Vesnića). Tesla i Džonson nastavili su saradnju na prevođenju poezije Jovana Jovanovića Zmaja, te je trinaest Zmajevih pjesama (zajedno s Teslinom bilješkom) uključeno u antologiju Songs of Libety and Other Poems, koju je Džonson priredio i objavio u Londonu i Njujorku 1897. godine (antologija obuhvata grčke, poljske, irske i italijanske autore). Prikazujući Srbe kao „narod mislilaca i pjesnika” i pružajući čitaocima poeziju jednog savremenog srpskog pjesnika na uvid, Tesla je u saradnji sa svojim američkim prijateljem učinio prvi korak u predstavljanju srpske kulture američkoj obrazovanoj publici. Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo i Srbi San Franciska su u čast Jovana Jovanovića Zmaja organizovali svečanu akademiju, ali to je bilo sedam godina kasnije, kada je i jedno srpsko društvo u Kaliforniji dobilo ime ovog srpskog pjesnika.
Dok su Tesla i Pupin, koji su svojim izuzetnim profesionalnim radom stekli ugled u američkom društvu, mogli da djeluju kao snažni pojedinci, tadašnje srpske organizacije, a prije početka dvadesetog vijeka bilo ih je vrlo malo, morale su da djeluju kao kolektivna tijela. U vrijeme kada se Tesla bavio Zmajevom poezijom, praktično jedina dobro organizovana i relativno jaka srpska ustanova u Americi bilo je spomenuto Srpsko-crnogorsko literarno i dobrotvorno društvo u San Francisku. Srbi u San Francisku znali su za Teslu, ali nijesu bili u bližem kontaktu s njim, mada je „Sloboda” 1905. godine objavila jedan lijep članak o ovom srpskom naučnom geniju pod naslovom „Nekoliko riječi o životu i radu Nikole Tesle”. Autor članka navodi da je vodio dva razgovora s Teslom, jedan 1896, i drugi 1905. U prvom intervjuu Tesla je govorio o svojoj porodici i školovanju. U drugom je Tesla naglasio da nije želio da koristi svoje pronalaske „u male stvari”, nego da je nastojao da postigne nešto što bi „koristilo ljudstvu i nanijelo srpstvu časti”. Zatim je pričao o svom radu, ističući da pored toga redovno prati srpske vijesti, te da je uvijek bio ljubitelj „milog srpskog naroda”, kojem će „ako Bog da, kroz kratku budućnost dosta slave, a možda i koristi nanijeti”.
(NASTAVIĆE SE)