-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Na Pupinov članak kritički je odgovorio Milan Marjanović u listu „Jugoslovenski svijet“ (koji se do tada još uvijek zvao „Hrvatski svijet“), dok je Krajnović napadao Pupina u „Amerikanskom Srbobranu“. Pupin je na kraju demonstrativno istupio iz Jugoslovenskog vijeća u Vašingtonu, a Paja Radosavljević dao ostavku na mjesto predsjednika saveza „Srbobran“.
Radosavljević je 1918. završio svoju dvotomnu knjigu „Ko su Sloveni? Prilog rasnoj psihologiji“, koja je naredne godine objavljena u Bostonu na engleskom jeziku. Radosavljević u pregovoru objašnjava zašto je izabrao ovu temu:
„Smatrao sam da mi je dužnost bila da napišem ovo informativno djelo o Slovenima za neslovenski svijet. Mnogi strani pisci pišu o Slovenima s puno prekora ili pohvala o izvjesnim beznačajnim crtama, ali je vrlo mali broj njihov koji je sposoban da obuhvati i prikaže slovensku dušu u suštini njezinoj. (...) Što se Sloveni tako malo poznaju, pripisuje se oskudici u knjigama koje se bave psihologijom slovenskih naroda. Zadatak je ovim dvjema sveskama da popune ovu prazninu. Kao sveske pioniri pokazaće one očevidno kako da razumijemo i tumačimo mnoge slovenske probleme iz današnjice koji se krivo shvataju.“
Poslije rata Radosavljević se potpuno posvetio svome profesionalnom radu i Njujorškom univerzitetu, na kojem je predavao skoro četrdeset godina.
Prvo što bi useljenici ugledali kad bi pristigli u Njujork bio je Kip slobode. Pored spomenika nalazilo se ostrvo Elis, sabirno mjesto za sve imigrante, neka vrsta karantina, gdje su imigracione vlasti izdavale dozvole za ulazak u Ameriku. Svaki tadašnji pridošlica morao je da prođe kroz provjeru i registraciju na ostrvu Elis. Oni koji nijesu bili podobni za useljavanje morali su da se vrate istim brodom u Evropu. Oni drugi, koji bi prošli imigracioni filter, nastojali su da nađu posao u Njujorku. Pošto je pritisak na njujorško tržište rada bio najjači, većina novih useljenika brzo je napuštala ovaj najveći američki grad, jer je život u njemu bio skup, a posao se teško nalazio. Njujork je bio grad s najheterogenijom rasnom i etničkom populacijom. Srba je bilo malo, znatno manje nego pripadnika drugih etničkih grupa. Manji dio srpske zajednice u Njujorku bili su permanentno nastanjeni Srbi u ovom gradu. Veći dio činili su „prolazni“ emigranti. Za razliku od srpske zajednice u Pitsburgu, koja je bila kompaktna u pogledu pokrajinskog porijekla njenih članova, zajednica u Njujorku bila je heterogena. Bilo je tu iseljenika iz svih srpskih zemalja.
U vrijeme najintenzivnijeg useljavanja srpska zajednica u Njujorku bila je relativno malobrojna. Radna snaga, koja je stizala iz Evrope, upućivana je na ledine i bespuća Amerike, gdje je trebalo otvarati rudnike, postavljati pruge, graditi željezare, fabrike, mostove, čitave nove gradove. Zato na spisku gradova u kojima su srpske crkve uspostavljane do 1919. nema grada Njujorka, ali ima naselja u državama Pensilvanija, Aljaska, Ilinoj, Montana, Ohajo, Kalifornija, Minesota, Kanzas, Mizuri, Indijana, Viskonsin, Mičigen, Nebraska i Juta.
Prva crkveno-školska opština u državi Njujork osnovana je 1916. u naselju Vest Seneka (kasnije Lakavana), koje se nalazilo pored jezera Iri, a blizu grada Bafalo. Srbi su se tu naseljavali počev od 1900. Osnovali su dva društva – „Sv. Stevan“ i „Balkan“ – koja su se 1916. ujedinila da bi uspostavili crkveno-školsku opštinu Sv. Arhiđakon Stevan. Ubrzo su formirali građevinski odbor i počeli izgradnju crkve, koja je osvećena januara 1918. Srbi u Lakavani osnovali su 1916. društvo „Srpski soko“, 1917. lokalnu „Srpsku narodnu odbranu“, a po završetku Prvog svjetskog rata, mnogi su se vratili u zavičaj. Srbi i Vest Seneki izdavali su dva nedjeljnika. Prvi je bio „Narodna sloga“ (1907–1911), list posvećen radnicima, u vlasništvu A. Ognjanovića, a koji je uređivao Blagoje R. Savić. Ognjanović je kratko vrijeme izdavao i nedjeljni politički list „Narodnu slobodu“ (1911).
Njujorški Srbi pokušavali su da uspostave crkveno-školsku opštinu 1910, ali neuspješno. Radeći na prikupljanju pomoći za Srbiju 1916. godine, Sevastijan Dabović je nastojao da dobije premještanje u Njujork, ali je na to mjesto postavljen Sava Vojvodić, tadašnji načelnik Srpske duhovne misije: „Sava Vojvodić zadržao se u Njujorku samo nekoliko mjeseci. On je, doduše, i postavljen tamo u privremenom svojstvu, jer je pokušano s osnivanjem srpske parohije, a za zamjenika u Čikagu mu je bio postavljen sveštenik Pavle Veljkov. Vjerovatno ovaj pokušaj nije uspio, jer Vojvodić piše Veljkovu da do „29. juna hoće da su parohija i stan prazni“.
Kada je novi episkop američko-kanadski Damaskin 1938. godine krenuo iz Beograda u Libertivil, on je prvi došao u Njujork s namjerom da riješi pitanje parohije. To je i učinjeno 1939, odnosno 1940. godine, kada je osnovana crkveno-školska opština Sv. Sava. Parohija je 1942. kupila bogomolju Episkopalne crkve (Trinitu Chapel), jednu od najljepših crkava u Njujorku, gdje se srpska crkva Sv. Save i danas nalazi.
(NASTAVIĆE SE)