-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Srbi u Njujorku imali su i svoja potporna društva, ali ona nijesu bila ni brojna ni jaka. Potporno društvo Sjedinjenih Srba u Americi za uzajamno pomaganje u bolesti i smrti osnovano je u Njujorku 1896, a kasnije je jedan njegov ogranak formiran u Rozendejlu. (Društvo s istim imenom je postojalo i u Nju Džersiju, a predsjednik je bio Nikola Vulović). Jedan od prvih predsjednika Sjedinjenih Srba Luka Odalović bio je među inicijatorima ujedinjenja potpornih društava iz Njujorka, Čikaga, Bjuta i drugih gradova u Prvi srpski bratski dobrotvorni savez, sa sjedištem u Čikagu. Srbi u Pitsburgu su 1901. uspostavili Srpski pravoslavni savez „Srbobran”, tako da su s početka dvadesetog vijeka ova dva saveza bili rivali. To je bila jedna od glavnih tema o kojima se pisalo u tadašnjim srpskim novinama. Polemike oko dva saveza vodile su se preko njihovih glasila. Glasila pitsburškog saveza bili su list „Srbin”, a od 1906. „Amerikanski Srbobran”. Organ čikaškog saveza bila je „Sloboda” iz San Franciska, a potom „Ujedinjeno srpstvo” u Čikagu. I drugi srpski listovi su učestvovali u ovim raspravama. Usred priča o mogućem ujedinjenju ova dva saveza, u Bjutu je nastao novi savez – Srpsko-crnogorski savez (koji je bio kratkog vijeka), a potom se pojavila i Srpsko-bokeljska zajednica. Onda je u Čikagu osnovan i Prvi crnogorski savez, tako da od ujedinjenja nije bilo ništa.
Prvi srpski bratski dobrotvorni savez iz Čikaga je u početku tavorio, da bi kasnije podlegao unutrašnjim trzavicama, pokrajinskim rivalstvima i ličnim borbama za prestiž. Unutrašnje trzavice dostigle su vrhunac 1907. godine, a izbile su na vidjelo prilikom održavanja četvrte godišnje skupštine. Skupština je birala novu upravu, a ova je smijenila dotadašnjeg urednika glasila ovog saveza, „Ujedinjenog srpstva”, i postavila novog. Ovo pitanje dolilo je vatru na već postojeće sporove. Skupština se podijelila po pitanju urednika, a umjesto da razmatraju ujedinjenje saveza, učesnici su se iscrpili u međusobnim sukobima.
Vijest da je Austrougarska 1908. izvršila aneksiju Bosne i Hercegovine imala je ogromnog odjeka među srpskim iseljenicima u Americi i svakako je djelovala kao snažan podsticaj Srbima da konsoliduju svoje redova. Nova inicijativa za ujedinjenje potekla je iz Bjuta, odakle su predstavnici ostala dva saveza pozvani na zajednički sastanak, koji je zakazan 1908. na Đurđevdan. Đurđevdanski sastanak je održan u Čikagu i trajao je četiri dana. Na njemu je riješeno da se tri saveza ujedine, da sjedište nove organizacije bude u Čikagu, da njeno zvanično glasilo bude „Amerikanski Srbobran”. Dogovor nije mogao da se sprovede u djelo jer je iste godine otkrivena velika pronevjera u savezu „Srbobran”.
„Ova afera i krađa bio je uzrok te se rad Đurđevdanskog sastanka na ujedinjenju nije mogao u djelo provesti i saveze ujediniti. Riješenja su ostala neizvršena, ali ideja je i dalje postojala i ona se ostvarila godinu dana kasnije, u septembru 1909. u Klivlandu...”
Usled toga je uprava saveza „Srbobrana” promijenjena, a za računovođu je postavljen Pavle hadži Pavlović (koji će kasnije postati jedan od najbližih Pupinovih saradnika). Naredna skupština saveza „Srbobran” trebalo je da se održi 1909. u Klivlandu, te je hadži Pavlović dobio zaduženje da je pripremi. Pronevjera je izazvala veliko razočarenje među članovima „Srbobrana” i prijetila je da finansijski uništi savez. Stoga je ideja o ujedinjenju djelovala spasonosno. Tako je iz Pitsburga poslat poziv uglednom srpskom naučniku Pupinu da se stavi na čelo pokreta za ujedinjenje. Pupin je ovaj predlog zdušno prihvatio i odmah uputio proglas, pozivajući srpske iseljenike i njihove predstavnike na konvenciju zakazanu za septembar 1909. u Klivlandu:
„Poslije te pronevjere ostao je veliki broj potraživanja neisplaćenih osmrtnina, koja su premašila svotu od 50.000 dolara. Na konvenciju SPS „Srbobrana” u Klivlandu, došao je profesor Mihailo Pupin. On je imao veliki autoritet kod srpskog naroda, pa je lijepim govorom kao učen i imućan čovjek uspio da podigne klonule duhove. Na ovoj konvenciji sjedinili su se savezi: Srpski pravoslavni savez „Srbobran”, Prvi srpski dobrotvorni savez i Prvi crnogorski savez, oba iz Čikaga, u Savez sjedinjenih Srba „Sloga”. Tako je osnovan SSS „Sloga” sa sjedištem u Njujorku. Konvencija je izabrala prof. Mihaila Pupina za predsjednika SSS „Sloge” i dala mu odriješene ruke da imenuje ostale članove uprave.
Tako je počeo Pupinov rad sa srpskim iseljeništvom u Americi. Pupin je istovremeno uspostavio vezu i saradnju sa vladom Srbije, koja ga je 1911. imenovala počasnim konzulom u Njujorku. Sve se ovo događalo nakon aneksije Bosne i Hercegovine, a bilo je djelimično i u funkciji mobilizacije srpskih iseljenika i pripreme za istorijske događaje koji će uslijediti. Pupin je kao rodoljub prihvatio ovaj izazov. Zahvaljujući Pupinu je i srpska zajednica u Njujorku, gdje je bilo sjedište konzulata Srbije, počela da igra sve značajniju ulogu na iseljeničkoj sceni.
(NASTAVIĆE SE)