-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Među onima koji su zarađivali na iseljenicima, bili su i predstavnici brodskih kompanija koji su iseljenicima prodavali karte za putovanje, razni posrednici koji su nudili usluge zbunjenim i naivnim useljenicima (da im nađu posao i smještaj, da im prevedu dokumenta, da ih posavjetuju kako šta da rade, da im pričuvaju ušteđeni novac, da ga dostave rodbini u zavičaju, da im pozajme novac s povećom kamatom). Svi koji su ovako zarađivali na grbači iseljenika nazivani su šifkartašima. Tomanović je prvi među Srbima osnovao banku u Njujorku. Njegova banka usredsredila se na iseljeničku klijentelu, a posebno na one iz Crne Gore, čiji je broj naglo rastao početkom dvadesetog vijeka. Prvi problem s Tomanovićem, o kojem je pisala tadašnja srpska štampa, nastao je 1904. kada je grupa od 59 Crnogoraca stigla u Njujork, pozivajući se na Tomanovićevu banku kao garanta njihovog zaposlenja u Americi. Po tadašnjim američkim zakonima useljenici nijesu smjeli imati ugovor o zapošljavanju prije stupanja na tlo Amerike, pa su imigracione vlasti najavile deportovanje ove grupe Crnogoraca.
Crnogorci u Njujorku bili su povezani sa zemljacima u Hejzltonu, u rudarskom gradiću koji se nalazio u susjednoj državi Pensilvaniji. Tu su se nalazili veliki rudnici uglja, a gotovo svi Crnogorci, koji su tada stizali, zapošljavali su se u rudnicima. S obzirom na veliki broj crnogorskih iseljenika u Njujorku, Hejzltonu i Bjutu, Jovo Tomanović osnovao je 1905. novi Srpsko-crnogorski savez, koji je pretendovao da okupi sve Crnogorce. Time je produbljen razdor među savezima. Pitanje ujedinjenja saveza i razdora među njima bila je jedna od glavnih tema srpske iseljeničke štampe tokom 1907. Radojević je povodom osnivanja novog crnogorskog saveza kritikovao Tomanovića, smatrajući da je on koristio plemensku surevnjivosat među Srbima radi sopstvene poslovne koristi. Štaviše, Radojević je Tomanovića i njegove ljude u „Srpskom rodoljubu“ smatrao sledbenicima „privilegovanih pravaških silnika“ s Cetinja. To je bilo vrijeme kada je srpska štampa u Americi kritički pisala o „tirjanskoj vladi u Crnoj Gori“, koja je postala „carstvo mraka“. Jovo Tomanović identifikovan je s tom vladom: „Još prije toga, od 1901. ili 1902. on je u svom listu ‘Rodoljub’ propagirao crnogorstvo i osnovao ubrzo prvo crnogorsko društvo u Njujorku, za šta ga odlikovaše ordenom sa Cetinja. To baš bješe vrijeme kada Crnogorci najviše dolažahu u Ameriku, i kako sve prolazi kroz Njujork, pokret Tomanovića raširi se brzo... tako da je Savez 1907. imao 1.500 članova“.
Na godišnjoj skupštini ovog saveza, održanoj 1906, došlo je do razdora, a na sledećoj godišnjoj skupštini i do fizičkog obračuna. Omladinci su se poslije toga izdvojili i sjedište svoje frakcije osnovali u Bjutu. Ovaj savez se ubrzo ugasio, jer je većinsko raspoloženje među crnogorskim iseljenicima bilo protiv izdvajanja iz zajedničkih srpskih organizacija.
Redakcija „Srpskog rodoljuba“ proširena je 1906. uključivanjem Radeta Laleta Jovanovića, a među glavne saradnike uvršten je Paja Radosavljević. Upravo u to vrijeme među Srbima u Americi postajalo je aktuelno pitanje jurisdikcije nad srpskim crkvama. „Srpski rodoljub“ zastupao je kritički stav prema Rusima i Ruskoj pravoslavnoj crkvi, ocjenjujući da ona nikada nije bila prijatelj Srpske crkve u Americi. „Srpska straža“ je smatrala da ovo pitanje ne zanima radnike, koji se interesuju samo za radnička pitanja, te da u tome „popovi i episkopi“ ne mogu ništa promijeniti. Paja Radosavljević je potom direktno napao Ruse i Sevastijana Dabovića, a „Amerikanski Srbobran“ je predložio sazivanje narodnog sabora. Sazvao ga je Paja Radosavljević, dok je Dabović u svojstvu starješine Srpske duhovne misije, a preko svoga Glasnika srpske pravoslavne misije u Americi, sazvao drugi sabor, koji je odbacio Radosavljevićevu ideju da se srpska crkva u Americi podredi Karlovačkoj mitropoliji u Austro-Ugarskoj. Urednik „Ujedinjenog srpstva“ bio je u to vrijeme Đorđe Čokorilo. Mada je bio rođak Radosavljevićev, on se po ovom pitanju nije slagao s njime, nego je smatrao, kao većina Hercegovaca, da po svaku cijenu treba odbiti jurisdikciju Karlovačke mitropolije, zato što „crkvena jurisdikcija vodi u političku jurisdikciju“. Čak su i mnogi krajiški Srbi iz Pensilvanije, članovi saveza „Srbobrana“ bili protiv jurisdikcije Karlovačke mitropolije. Među njima je bio i Savo Hajdin, jedan od osnivača saveza „Srbobran“.
U zemlji velikoj kao Amerika, u kojoj su srpske zajednice bile veoma udaljene jedna od druge, novine su igrale vrlo važnu ulogu u povezivanju iseljenika, vršenju uticaja na njih, pa i u poslovnom iskorišćavanju iseljenika. S obzirom na troškove izdavanja novina, njih su najlakše mogli finansirati organizacije, poput potpornih saveza, i šifkartaši, a rijetko kad pojedinci:
„Nijedan od većih ‘šifkartaša’ u Americi nije bio bez svoje novine. U novinama se nalazila njegova adresa, oglasi njegovi i preko njih on ‘dokazuje’ da je za naše ‘rođake i zemljake’ najbolje da svoj novac ostave kod njega“ [...]
(NASTAVIĆE SE)