-Pi­še: Borivoje Ćet­ko­vić

I o Jugoslovenskom odboru među istoričarima i pravnim piscima postoje različita mišljenja. O odnosu ove organizacije i srpske vlade, njihovoj saradnji, nesuglasicama, različitim pogledima na ujedinjenje, međusobnom nepovjerenju, u ovom radu neće biti govora – to su složena pitanja koja izuskuju posebne analize.
Kako je došlo do formiranja odbora?
„Van Austrougarske”, navodi dr Petranović u Stvaranju Jugoslavije, „našlo se 1914. više političara i drugih javnih radnika jugoslovenske orijentacije: Ante Trumbić, Nikola Stojanović, Dušan Vasiljević, Hinko Hinković, Ljubo Leontić, Ivan Meštrović, Franc Potočnjak, braća Julio i Remito Gazari i drugi. Okupljanje i rad ove organizacije podržavala je srpska vlada, preko srpskih političara iz Bosne i svojih diplomatskih predstavnika u Rimu, šaljući instrukcije i dajući finansijsku pomoć. Prema prvobitnim shvatanjima, političari u emigraciji imali su da se bave nacionalnom propagandom, da razvijaju publicističku i informativnu djelatnost, da obavještavaju savezničke vlade i javno mnenje o jugoslovenskom pitanju, da se zalažu protiv tuđinskih aspiracija na jugoslovenske etničke teritorije, da okupljaju dobrovoljce. Srpska vlada je rano preporučila da se emigracija organizaciono konstituiše stvaranjem jednog odbora, sa sjedištem u Londonu, koji bi održavao veze sa srpskom vladom i u inostranstvu branio interese jugoslovenskih naroda, obavještavajući javno mnjenje evropskih zemalja o jugoslovenskom pitanju... Formalno gledano, Jugoslovenski odbor bio je konstituisan u Parizu krajem aprila i početkom maja 1915., na požurivanje srpske vlade, i u času kada je već bilo poznato da su sile Antante učinile teritorijalne ustupke Italiji na račun naroda Jugoslavije. Za predsjednika Jugoslovenskog odbora izabran je dr Ante Trumbić, iz Dalmacije, istaknuti političar jugoslovenske orijentacije. Obrazovanjem Jugoslovenskog odbora bio je stvoren i drugi, pored srpske vlade, nosilac borbe za ujedinjenje jugoslovenskih naroda i osnivanje zajedničke države. Ova dva tijela nijesu bila ravnopravna u toku rata niti su imala jednaku moć i uticaj”.
I nijesu je mogla imati. Razlozi su dobro poznati.
„Srpska vlada je stajala na čelu zemlje koja je u ratu podnosila natčovječanske napore boreći se za opstanak protiv daleko nadmoćnijih snaga centralnih sila. Srpska vojska odnijela je 1914. pobjede koje su joj donijele ratni i moralni prestiž u savezničkom javnom mnjenju i kod savezničkih vlada, i nastavila, posle povlačenja preko Albanije, da ratuje na Solunskom frontu”... „Nacionalne i političke interese jugoslovenskih naroda koji su živjeli u Austrougarskoj zastupao je Jugoslovenski odbor koji nije imao mogućnosti da utiče na politički život u monarhiji”, zaključuje Petranović. (Petranović, Istorija Jugoslavije...Str.11, 12.)
Treba, međutim, istaći da se ne mogu potcjenjivati uspjesi koje je Jugoslovenski odbor postigao u toku rata. Naime, popularisao je jugoslovensko nacionalno pitanje, ostvarivao je uticaj kod saveznika, iako nije stekao međunarodno priznanje. Posebno je značajna aktivnost Odbora u suprotstavljanju italijanskom imperijalizmu, njegovim osvajačkim planovima da prodre u balkanski i podunavski prostor.
Krfska deklaracija
Značajan uspjeh Jugoslovenskog odbora je i donošenje Krfske deklaracije (20. jula 1917), „kompromisnog dokumenta predstavnika buržoazije jugoslovenskih naroda”.(B.Petranović)
I Jugoslovenski odbor i srpska vlada činili su ustupke,iako je „srpska vlada posle njegovog usvajanja ostala nadmoćnija”. Dr Petranović je mišljenja da srpska vlada nije priznala Jugoslovenski odbor za ravnopravnog učesnika, a na samu Deklaraciju Pašić je kasnije gledao kao na `manifestacioni akt`. Stanovište da su Srbi, Hrvati i Slovenci jedan narod prihvatile su obje strane.
Srpska vlada je prihvatila ujedinjenje jugoslovenskih naroda u nacionalnu i nezavisnu državu na načelu narodnog samoopredjeljenja, dok je Jugoslovenski odbor prejudicirao monarhističko uređenje buduće države i vladavinu dinastije Karađorđevića. Deklaracija je predviđala da se Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca organizuje kao ustavna, demokratska i parlamentarna monarhija sa srpskom dinastijom. Treba imati u vidu, napominje Petranović, da pregovarači na Krfu nijesu čvrsto istrajavali na nacionalnom unitarizmu, kao što se može vidjeti iz naziva države – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, iako se ne odustaje od teze o `troimenim narodu`.
(Nastaviće se)