-Priredio:MILADIN VELjKOVIĆ

Turci su, uz mnoga druga zvanja, preuzeli i pojam vojvoda. Za turske vladavine vojvodsko zvanje imalo je više značenja i, kao u srednjem vijeku kod nas, vremenom vojvodski rang bio je u padu. U početku vojvoda je bio sinonim za beglerbega, najvišeg administrativnog upravnika Carstva. Potom je bio sinonim za krajiškog sandžakbega i, uopšte, sandžakbega. Najnižu administrativnu funkciju vojvoda je obavljao kada je ovaj pojam korišćen kao sinonim za subašu, pa je administrativna teritorija kojom je upravljao nazivana vojvodalukom.

Degradiranje ovog zvanja zapaža se i po tome što je vojvoda bio upravnik najvišeg feudalnog dobra u Turskom carstvu, hasa, koje su posjedovali najpoznatiji turski velikodostojnici: sultan, sultanija, veliki vezir, beglerbeg i sandžakbeg. Vojvoda je posebno poznat kao organ izvršne vlasti sandžakbega u nahiji.

Srbi seobnici prenijeli su ovo zvanje i na prostore Habzburške monarhije. Vojna krajina, kao izrazita vojna institucija, imala je vojne starješine različitog ranga, među njima i vojvode. Ni na ovom prostoru nije uvijek bila razdvojena vojna od civilne vlasti, ali jeste u Varaždinskom generalatu i na dijelu teritorije Karlovačkog generalata, gdje su vojvode brinule o vojnim, a knezovi o civilnim poslovima. Poznato je da su vojvode predvodile čete senjskih uskoka.

Odmah poslije Velike seobe, austrijski car je 1691. godine, na prostorima Južne Ugarske, postavio Jovana Monasterliju za vojvodu (po nekim povjesnicama za podvojvodu), pošto je prethodno odbio da pusti na slobodu despota Đorđa Brankovića. Ovo zvanje ponovo je dobilo na značaju u vrijeme Revolucije 1848. godine.

Poznato je da su se i vladari Vlaške i Moldavije titulisali kao vojvode.

Pojedine srpske srednjovjekovne ustanove prihvaćene su od Turaka i tim putem dospjele su do ustanika. Pojam vojvoda imao je u Turskoj višestruko značenje, od beglerbega, upravnika svih vrsta hasova, do izvršnog organa sandžakbega. U poslednjem slučaju vojvoda, kasnije muselim, vršio je funkciju nahijskog starješine koji je otpravljao policijske, uz kadiju, koji je obavljao sudske poslove. U knez Miloševoj Srbiji, u vrijeme dvovlašća, ovo zvanje se zadržalo samo u dva slučaja – tzv. užičkog i smederevskog vojvodaluka, do 1830. godine. Dakle, vojvodstvo je prije Prvog ustanka i neko vrijeme poslije Drugog ustanka bilo vezano za muselimstvo, tursku upravnu jedinicu nad nahijom, s osnovnim zadatkom sabiranja mukadskih prihoda. Tokom ustanka neke turske starješine poznate su i po tome što se, uz njihovo ime, pridodaje i ova riječ – „Bećir vojvoda“, „Šain-Abdija vojvoda“. Sticanjem autonomije u Srbiji vojvoda i vojvodstvo kao turske ustanove sasvim su nestali.

Od svih turskih vojnih zvanja, preuzetih u srpskoj vojsci Hadži Mustafa-paše i tokom ustanka, dva su češće korišćena. Prvi je binbaša (posrbljeno bimbaša), starješina nad hiljadu vojnika, ili kako bi Sarajlija tolkovao – „tisućnik, zar major“. Ovo zvanje pominje se uz imena Stanka Arambašića, Milenka Stojkovića, Vase Čarapića i Konde Bimbaše, kome je ova riječ postala prezime. A, drugo, mnogo češće, tokom svih godina ratovanja, jeste zvanje bulj(k)baše, ponekad i obrbulju(k) baše. U turskoj plaćeničkoj vojsci, posebno u gradskim posadama, manji odred vojnika, oko deset, nazivao se buljuk, a njegov starješina buljukbaša. U janičarskim jedinicama buljukbaša je komandovao odredom od 50 do 100 vojnika, što bi odgovaralo našem zvanju kapetana. Tokom ustanka koristio se izvorni turski oblik, tek kasnije je, u posrbljenom obliku slovo k izbačeno iz ove riječi.

Srbi su, dugo robujući Turcima, zaboravili na srednjovjekovno ratovanje; sve što ih je na to moglo podsjećati jesu manastirske freske o svetim ratnicima i poneka kaluđerska priča iz nekog srednjovjekovnog spisa. Bilo je to nedovoljno da bi se na srednjovjekovnoj tradiciji izgradila novovjekovna srpska vojska. Međutim, nešto od srpskog srednjovjekovnog vojnog uređenja prihvatili su Turci, a potom, od njih, ustanici.


(NASTAVIĆE SE)

---