-Piše: Borivoje Ćetković

Rukovođena svojim državnim imperijalističkim ciljevima, fašistička Italija je u Crnoj Gori zavela jedan od najblažih okupacionih sistema na Balkanu. Pa ipak to joj nije pomoglo – oko 30.000 Crnogoraca učestvovalo je u Trinaestojulskom ustanku. To je jedinstven fenomen Drugog svjetskog rata na tlu Evrope.

Crna Gora je imala oko 1.800 članova KPJ i 5.000 članova SKOJ-a. Oko 80 odsto članova KPJ živjelo je na selu. Po riječima Ž. P. Sartra, francuskog filozofa, romanopisca i istaknutog borca za slobodu i prava čovjeka, aktivnog učesnika čuvenih studentskih demonstracija 1968. godine, upamćenog i po odbijanju da primi Nobelovu nagradu, u razgovoru sa njegovim prijateljem i saborcem Vladimirom Dedijerom, rekao je da je „u Drugom svjetskom ratu najznačajnija pobuna crnogorskog naroda protiv fašizma 13. jula 1941. godine”.

Šta je glavnog predstavnika egzistencijalističke škole, nezavisnog mislioca napredne orijentacije, pisca „Mučnine”, „Puteva slobode”, „Bitka i ništavila”, „Prljavih ruku”, „Iza zatvorenih vrata” podstaklo da se ovako pohvalno izrazi o Trinaestojulskom ustanku, jednom od najznačajnijih događaja i najsvjetlijih datuma u istoriji Crne Gore. U vrijeme kada je „Hitler bio duboko prodro u Rusiju, a čitava porobljena Evropa ćutala”, rekao je Sartr Dedijeru, „Crnogorci su tih dana dali značajan doprinos pobjedi nad fašizmom”.

Taj njihov doprinos borbi protiv fašizma, po Sartrovom mišljenju, nije cijenjen među saveznicima. Učinjena nam je i velika nepravda – o toj „herojskoj borbi nema ni pomena ni u jednoj istoriji Drugog svjetskog rata”.

Vladimir Dedijer je u „Novim prilozima za biografiju Josipa Broza Tita” (1981) objavio kraću ispovijest Ivana Milutinovića o Crnoj Gori u kojoj se, između ostalog, osvrnuo i na ustanak u Crnoj Gori.

Ivan Radov Milutinović (1901–1944), kako navodi Milija Stanišić u knjizi „Kadrovi revolucije. Crnogorci na rukovodećim dužnostima u NOR-u naroda i narodnosti Jugoslavije”, bio je profesionalni revolucionar i pripada plejadi najpoznatijih boraca jugoslovenskog komunističkog pokreta, koji je „cio život posvetio revoluciji”. Bio je član Vrhovnog štaba i na mnogim drugim visokim vojnim, partijskim i državnim funkcijama. Još kao gimnazijalac učestvovao je u političkom borbama 1918–1919. (bio je na strani pokreta „Omladine”), a član KPJ je od 1923. godine. Na robiji je bio od 1929–1939. Član je CK KPJ od 1939. U NOR-u je rukovodio ustankom u Crnoj Gori i Bosanskoj krajini. Član je AVNOJ i NKOJ i narodni heroj. O njegovoj pogibiji postoje dvije verzije: zvanična – „brod kojim je išao u oslobođeni Beograd naišao je na minu” i druga, nepotvrđena. Mnogi Milutinovićevi poštovaoci pitali su se zar tako značajnom rukovodiocu bezbjednosne službe nije su mogle obezbijediti siguran dolazak u oslobođeni Beograd?

Od svih jugoslovenskih republika Crna Gora je imala najjači komunistički pokret, mada je bila izrazito agrarna zemlja, bez industrije... Pojedini crnogorski studenti i đaci, naročito u Srbiji, prihvatili su socijalističke ideje. Njih je prihvatio i manji broj omladinaca u Crnoj Gori. Veljko Zaković navodi primjer iz kojeg se vidi kakav je uticaj bio komunista na narodne mase. Naime, 1938. godine na zboru u Nikšiću, na kojem je trebalo da govori predsjednik jugoslovenske vlade Milan Stojadinović, povodom otvaranja željezničke pruge Trebinje–Nikšić, došlo je 10.000 ljudi ovog kraja i natjeralo ga da bježi sa zbora. (Zeković, „Durmitorska republika”, 1979)


(Nastaviće se)