-Piše:Dr Radoslav T. Stanišić Filmski i TV reditelj

Godina 1925. je označila 20. godišnjicu bezuspješne revolucije iz 1905, pa je Komitet za obilježavanje jubileja odlučio da bude sponzor serije filmova koja će predstavljati sjećanje na te događaje. Na osnovu „Štrajka“, Ejzenštajn je bio odabran da režira ključni film „Godina 1905“, koji je trebalo da predstavlja istorijsku panoramu cjelokupne pobune – od rusko-japanskog rata u januaru do sloma oružanog ustanka u Moskvi u decembru. „Oklopnjača Potemkin“ (1925), film koji je tako nastao, nazvan je najsavršenijim, najkonciznijim primjerom filmske strukture u istoriji kinematografije. Zajedno s filmovima „Rađanje jedne nacije“ (1915) i „Građanin Kejn“ (1941), „Potemkin“ je sasvim sigurno jedan od najvažnijih i najuticajnijih filmova koji su ikada snimljeni, a montaža primijenjena u tom filmu predstavlja neponovljivi kvantni skok. I zaista, Ejzenštajn je kreirao sasvim novu tehniku montaže, tek naznačenu u njegovom prvom filmu – tehniku zasnovanu na psihološkoj stimulaciji prije nego na narativnoj logici, koja uspijeva da prenese direktno publici fizičku i emocionalnu senzaciju. I više od toga, revolucionarni uticaj tog filma je uveo u praksu čitavu novu školu filmskog stvaralaštva i donio međunarodni prestiž mladom sovjetskom filmu u vrijeme kada mu je takav ugled bio neophodan. Jasno je da je najvažniji aspekt filma „Potemkin“ upravo montaža, ali bi bilo pogrešno pretpostaviti da je Ejzenštajna njegova zainteresovanost za montažu navela da zanemari tonalni ili kompozicioni aspekt svog filma. U stvari, Ejzenštajn je komponovao svaki pojedinačni kadar „Potemkina“ okom slikara jer su raspored svijetla, mase i geometrijski dizajn (trouglasti, kružni i dijagonalni presjek) bili osnovni vizuelni motivi. Kao i „Štrajk“, „Potemkin“ je drama masovne akcije čiji je heroj kolektivno biće, snimana u potpunosti bez profesionalnih glumaca i u naturalističkom ambijentu. O toj svojoj prepoznatljivo dokumentarnoj površini Ejzenštajn će kasnije napisati: „Potemkin izgleda kao hronika, ili kao filmske novosti posvećene jednom događaju, ali funkcioniše kao drama“. I zaista, za razliku od svog relativno bezobličnog prethodnika, „Potemkin“ je podijeljen na pet stavova, ili činova, čija je strukturalna simetrija skoro savršena. Gala premijera filma „Oklopnjača Potemkin“ održana je u Moskvi 18. januara 1926, ali je prikazivan samo nekoliko nedjelja, a onda zamijenjen komercijalnijim zabavnim filmovima. Rivali među filmskim stvaraocima su tvrdili da je „Oklopnjača Potemkin“ glorifikovani dokumentarac, koji ne dopire do prosječne publike. Ali, kada su sovjetske ambasade u Parizu i Berlinu prikazale ovaj film ljevičarskim propagatorima, na specijalnim projekcijama, njegova slava se pronijela od usta do usta. U proljeće 1926. njemački kompozitor i marksista Edmund Majzel tijesno je sarađivao sa Ejzenštajnom na pripremi gorljive revolucionarne muzike za „Potemkin“ (saradnja koju je Ejzenštajn kasnije opisao kao svoj „prvi rad na zvučnom filmu“) koja je agitacioni potencijal filma učinila skoro potpuno neodoljivim. „Potemkin“ je nekoliko nedjelja komercijalno prikazivan u Njemačkoj, ali je u mnogim evropskim zemljama bio zvanično zabranjen – mada je i tamo tajno prikazivan malobrojnoj publici ljevičara i intelektualaca. Na predstavi u Berlinu veliki pozorišni reditelj Maks Rajnhart, čiji je stil osvjetljenja tako mnogo uticao na njemački ekspresionizam, primijetio je: „Pošto sam vidio `Potemkin`, sklon sam da priznam da će pozorište morati da ustupi mjesto filmu“, donijeli su Ejzenštajnu privremenu naklonost sovjetskih zvaničnika. Kako je Ejzenštajn zapisao: „Jednog dana sam se probudio i otkrio da sam slavan“. Dio Ejzenštajnove rastuće slave odnosio se koliko na njegovo praktično stvaralaštvo toliko i na njegov teorijski rad. Korpus njegovih djela posvećenih ovom mediju – kasnije objedinjenih u dva toma: „Značenje filma“ (1942) i „Filmska forma“ (1948) – polako se nagomilavao počev od 1923, a pošto je odjeknula međunarodna slava „Potemkina“, on je počeo da formuliše svoj najznačajniji doprinos filmskoj teoriji – pojam dijalektičke montaže.

---