-Piše:Dr Radoslav T. Stanišić Filmski i TV reditelj

Kasniji kritičari, a naročito sledbenici francuskog teoretičara filma Andrea Bazena, tvrde da je dijalektička montaža previše manipulativna, čak „totalitarna“, po svom selektivnom upravljanju reakcijom gledaoca. Njihove primjedbe su uglavnom filozofske prirode, jer oni vjeruju da analitička fragmentacija filmovanog događaja montažom, kao scena na stepenicama u Odesi, uništava „realnost prostora“ (Bazen) koja omogućava uspostavljanje neophodne veze između filmske slike i realnog svijeta. Oni, drugim riječima, vjeruju da dijalektička montaža zamjenjuje prirodne odnose vještačkim i zamišljenim prostornim odnosima. A ipak je upravo nepostojanje njene zavisnosti od „realnih“ ili „prirodnih“ prostornih odnosa ono što čini dijalektičku montažu simboličkim i metaforičkim – i, samim tim, prije poetskim – nego narativnim jezikom. Kako ističe Pol Sejdor, u eseju napisanom s namjerom da oštro kritikuje Ejzenštajna: „Rani Ejzenštajnov film je suštinski film uma, mada nije obavezno tako. Prostor i pokret se ne vide bukvalno, odnosno, oni nisu na platnu; oni postoje samo u mašti gledaoca, njegovo oko služi da registruje detalje na osnovu kojih njegov um donosi 'prave' zaključke“. Da li je taj proces ideološki prihvatljiv ili nije, to je sporno pitanje pošto on djejstvuje u istoj mjeri i estetski, kao, recimo, u filmu „Oklopnjača Potemkin“. Ali, za Ejzenštajna i ostale, on nije uvijek bio djelotvoran, a Ejzenštajnov treći film predstavlja mjeru ograničenja tog procesa. U proljeće 1927, Centralni komitet Komunističke partije i Sovkino su od Ejzenštajna naručili da snimi film povodom obilježavanja desete godišnjice Oktobarske revolucije. Upotrijebivši stotine ličnih sjećanja i razgovora, filmskih novosti i novinskih članaka, kao i knjigu Džona Rida „Deset dana koji su potresli svijet“, Ejzenštajn i njegov koscenarista Grigorij Aleksandrov (1903–1984) napisali su pedantnu, detaljnu knjigu snimanja, pod naslovom „Oktobar“, koja je u početku pokrivala cijelu istoriju Revolucije. Ali, kao što se desilo i s filmom „Oklopnjača Potemkin“, Ejzenštajn je na kraju suzio taj obim da bi se usredsredio na nekoliko reprezentativnih epizoda – na događaje u Petrogradu (tada Lenjingradu) od februara do oktobra 1917.

Kada je, u novembru 1927, završena montaža, film je bio dug približno trinaest hiljada stopa, ili nešto manje od tri sata, uz pažljivo uklopljenu muziku Edmunda Majzela. Ali, tokom produkcije Josif Staljin (1879–1953) je Lava Trockog (1879–1940), koji je kao ratni komesar odigrao izuzetno važnu ulogu u Revoluciji i građanskom ratu, izbacio iz Politbiroa KP i otjerao u progonstvo, pa je Ejzenštajn morao da skrati „Oktobar“ za nekoliko hiljada stopa da bi uklonio svako pominjanje svrgnutog lidera. Kada je tako okrnjena verzija konačno prikazana publici, u martu 1928, naišla je na slab prijem. Publika nije mogla da shvati apstraktnu intelektualnu montažu, a partijski kritičari su film ogorčeno napali zbog „formalističkog istupa“ – optužba koja je javno oglasila širenje jaza između Ejzenštajnove estetike i nove staljinističke vlasti.U filmu „Oktobar“ je intelektualnu montažu primijenio u poretku u sceni s kamenim lavovima iz filma Potemkin kao komentar o svim aspektima Revolucije prikazanim u igranom dijelu filma. Tako je Kerenski upoređen s paunom, a njegova milicija sa olovnim vojnicima i praznim vinskim čašama, pomoću ubačenih kadrova koji potiču izvan dramskog konteksta filma. Ejzenštajn koristi bezbrojna retorička sredstva da bi maksimizirao ideološki efekat filma, od komplikovanog unutrašnjeg simbolizma kadrova (kao kada se istorija religije sažima u seriju kadrova koji prelaze s „najcivilizovanijih“ ikona ka najprimitivnijima i najvarvarskijima) do jednostavnih filmskih trikova, kao kada statua cara Aleksandra III, u prethodnom dijelu filma demolirana radi predstavljanja uspjeha Revolucije, magijom ponovo postaje cijela pomoću projektovanja filma unazad da bi bile predstavljene uzaludne nade monarhista da će se vratiti na vlast.


(NASTAVIĆE SE)