Todora Manojlovića Aleksandar Tišma, u ime izdavačkog preduzeća Matice srpske, podsjeća u ljeto 1963. godine da bi ta kuća željela da štampa jedan izbor njegove poezije. Ta ponuda ga je oraspoložila. Povratila mu volju za rad. Moli Predraga Vukadinovića da pronađe u Beogradu Nikolu Trajkovića. Prihvatio je ponudu Eriha Koša (u ime uprave) da obnovi svoje predratno članstvo u Beogradskom centru PEN kluba. Boravi nakratko u Beogradu, gdje očekuje sestru iz Zrenjanina. Boravio je i u Pešti, kao gost mađarskog PEN kluba. Sjećao se i prisjećao starih dana, ranih prijateljstava, prijatelja kojih više nema među živima...

Iz Rovinja stiže mu pismo od Rada Konstatinovića, usred ljeta 1964 – on priređuje drugu knjigu o pjesnicima, za reprezentativnu biblioteku SKZ i Matice srpske „Srpska književnost u sto knjiga“ (u knjizi bi bili Dušan Vasiljev, Nenad Mitrov, Žarko Vasiljević, Risto Ratković i Todor Manojlović). Konstantinović traži njegove knjige da mu ih pošalje, ali i prepis nekih pjesama, kojih nema u knjigama, a do kojih pjesnik drži. Bio je tužan, mladim prijateljima uvrijeđeno je govorio: „Zar ja ne zaslužujem cijelu knjigu...!?“ Dobio je najvišu penziju Ia grupa. Imenovan je 16. januara 1966. godine, na godišnjoj skupštini, za počasnog člana Jugoslovenskog PEN kluba – Centar Beograd.

Tada već, Todor Manojlović je bio oronuli starac, koji u časovima odmora sjedi u bašti zarasloj u „travuljinu“ – toplo odjeven usred ljeta. Ređep ga povremeno obilazi, kao i Predrag Vukadinović i dr Svetomir Bojanin. Navraća mu povremeno i dr Vojin Matić, već ugledni beogradski psihijatar-terapeut, profesor na Filozofskom fakultetu. Pozira slikaru Zdravku Mandiću. Dolazi u njegov atelje u više navrata, onako pogrbljen, uvučene glave u ramena, nogu pred nogu, sa pohabanim šeširom... Kad je slika bila gotova, zapitao je slikara: „Zašto ste me tako mrtvački naslikali...?“ Onima koji su ga vidjeli na keju, pored Begeja, ličio je na sjenku, na „mrtvaca koji hoda“. Dobio je nagradu Udruženja književnika, za životno djelo, a povodom 85. godišnjice života. U Zrenjaninu, 19. januara 1968, održana je do tada najveća svečanost u čast Todora Manojlovića.

Dr Vojin Matić tvrdi da je nekoliko dana pred smrt Manojlović ugledao svog dvojnika, i prvi put ga se uplašio: „Eno ga!“, kaže da je tako govorio svojoj sestri Veri, pokazujući u jedan ugao sobe. Dvojnik mu je, naglašava Vojin Matić, prvi put „izgledao strašan, kao da je došao po njega“.

Dakle, ugledni psihijatar tvrdi da su postojala dva Todora, kao što tvrdi da su ga mnogi „smatrali homoseksualcem ali svi koji su ga bolje poznavali tvrdili su da ne znaju ni za jednu njegovu takvu vezu“. Matić na to dodaje: „Ja sam sklon da tvrdim da postoje izvjesna razdoblja u kulturi u kojima je ženstvenost kod umjetnika jače izražena od pravog seksualizma kao između Verlena i Apolinera i Ženea“.

Žitelji Zrenjanina sve rjeđe viđaju ostarelog pisca kako izlazi iz svog doma, u Ulici Maksima Gorkog 31. Njegova polusestra Vera se žali da se sasvim povukao u sebe, rijetko koga prima, a i na poštu ne odgovara, nema snage ni volje. Kao sjenka leluja u šetnji pored Begeja.

Život Todora Manojlovića se ugasio 27. maja 1968, u 8.30 časova. Istog dana u Zrenjaninu je formiran odbor za sahranu, a ona je obavljena 28. maja. Njegovi posmrtni ostaci prenijeti su u foaje Narodnog pozorišta, gdje su mu poslednju poštu odali glumci i drugi poštovaoci njegove umjetnosti, a potom je prenijet na Tomaševačko groblje. U ime prijatelja i pisaca oprostio se dr Draško Ređep, u ime Matice srpske o njegovoj ličnosti i djelu govorio je prof. dr Boško Novaković, a poslednji se od Todora Manojlovića oprostio profesor književnosti iz Zrenjanina Tihomir Savić. Tako se ugasila porodica Manojlović u Bečkereku, ugledna, stara, a pjesnik je otišao „bliže velikom Suncu“...

PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

(KRAJ)

---