-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Od IX do XII vijeka istaknuto mjesto u astronomiji su imali naučnici sa Bliskog istoka, koji su pisali na arapskom. Na raskrsnici svjetova i vjekova, povezivali su i ukrštali znanja drevnih Indusa i Grka. Prevođenjem djela starogrčkih naučnika, sačuvali su antička naučna dostignuća. Središta arapske astronomije bili su Bagdad (astronomska opservatorija osnovana 829), koji je bio ujedno i središte arapske kulture, nauke i umjetnosti, zatim Damask, Kairo, kao i Maroko i Španija (Kordoba, Toledo). Kako su Arapi bili trgovci, pomorci i osvajači, oni su astronomiju razvijali kao primijenjenu nauku i vještinu. I religija im je zahtijevala tačnu orijentaciju na horizontu prema Meki. Usavršavali su astronomske mjerne instrumente i tehnike određivanja vremena, jer su izuzetno cijenili tačnost mjerenja. Unaprijedili su, takođe, i određivanje geografskih koordinata (geografska širina i dužina). Za najvećeg posmatrača arapske astronomije smatra se Ulug-beg (1394–1449), vladar Samarkanda, koji je izgradio zvjezdarnicu sa nepomičnim kvadrantom poluprečnika 40 metara. Rezultati njegovih vrlo tačnih mjerenja, uključujući i koordinate oko hiljadu zvijezda, bili su sakupljeni u tablicama.

U XII i XIII vijeku u Evropi se prihvataju arapska astronomska znanja, prevode se njihovi spisi, ali na latinski jezik. Starogrčka astronomija je obuhvatala sve važnije pojave i pružala pravila za primjenu ove nauke. Georg fon Puerbah (1423–1461) opisao je geocentrični sastav novim matematičkim aparatom, a njegov učenik Johan Miler (1436–1476), poznatiji kao Regiomontanus iz Kenigsberga, izradio je efemeride ili tablice položaja Sunca, Mjeseca i planeta za period od 1474. do 1506. godine. Njegovim tablicama koristili su se pomorci u navigaciji, a vrijeme njihove upotrebe podudaralo se sa velikim geografskim otkrićima: Kolumbo je otkrio Ameriku 1492, a Vasko da Gama oplovio Afriku i našao put za Indiju 1498. godine. Počevši od XII vijeka, javljaju se u većem broju najviše tadašnje evropske škole poznate kao fakulteti (univerziteti), i to u Francuskoj: Pariz (1150. godine) i Monpelje (1181), u Italiji – Bolonja (sredina XI vijeka) i Padova, u Engleskoj – Oksford (XII vijek) i Kembridž (1209), u Njemačkoj – Beč (1365) i Hajdelberg (1385), u Španiji – Salamanka (1247) i Sevilja (1254), a u slovenskim zemljama: Prag (1348) i Krakov (1346), itd.

Veliki preokret astronomije, kao i čitave evropske nauke i filozofije, dogodio se sredinom XVI vijeka kada je slavni poljski naučnik i kanonik Nikola Kopernik (1473–1543), objavio svoj heliocentrični sistem svijeta kojim je otpočeo novi istorijski period. On je prvi moderni naučnik koji je formulisao heliocentričnu teoriju kretanja nebeskih tijela, pri čemu je zamijenio centralni položaj Zemlje sa Suncem, oko koga se obrću ostala kosmička tijela. Na osnovu svojih posmatranja i rezultata do kojih je došao, napisao je djelo „O kruženju nebeskih tijela (sfera)“, u 6 knjiga, objavljeno u Nirnbergu 1543. godine, neposredno pred smrt. Ovo djelo je predstavljalo prekretnicu u astronomiji, i podstaklo mnogobrojna kapitalna naučna otkrića koja su napravili Galilej, Kepler, Njutn i mnogi drugi istaknuti stvaraoci.

U drugoj polovini XVI vijeka djelovao je znameniti Tiho Brahe (1546–1601), koji je bio najveći praktični astronom u periodu razvoja astronomije prije primjene durbina. Dok je Kopernik mjerio položaj nebeskih tijela tačno do na 10' (uglovnih minuta), Brahe je položaje određivao pouzdano do na 4', tako da su razlike uglova dostizale veliku preciznost. To je ujedno bio i krajnji domet ljudskog oka; čovjekovo oko, naime, ne može razdvajati manje uglove. Različite pojave dovodile su do novih otkrića. Pojavljivale su se neobične zvijezde na mjestima na kojima ih ranije nije bilo a koje su se mogle vidjeti preko godinu dana.


(NASTAVIĆE SE)