-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

U Carigradu su kiše oglasile jesen, lijepo vrijeme je ostalo u kneževim uspomenama a mir je vladao na Balkanu, te su se stekli uslovi za knežev povratak. Obavivši poslove i više nego što je mogao i sanjati, srpski knez jedva je dočekao završnu audijenciju, bez obzira što su ga Turci tako dugo, a i Rusi, podučavali strpljenju. Kunibert svjedoči da je knez zamolio padišaha za „oproštajni saslušaj“. Oproštajnu audijenciju sultan Mahmud II je dao knezu Milošu 18. oktobra 1835. godine, i sada u prisustvu svojih visokodostojnika. Ova audijencija bila je opuštenija, bar kada je riječ o srpskom vladaru, oslobođenom svih vrsta strahova... […]

Oproštajne audijencije trajale su osam dana, od 18. do 25. oktobra. Obrenović je posjetio skoro sve vezire s kojima se u prvim audijencijama viđao i dobio na poklon nekoliko burmutica, prstena i minđuša „od suvog zlata i brilijantima iskićenim“. Pored ona dva sultanova konja, dobio je od vezira još četiri i jednu mazgu, čitavu malu ergelu. Sve to pratilo je još jedno kneževo uzdarje – iz Srbije je pristiglo šest konja koje je Obrenović podario sultanovom zetu Halil-paši.

Ostala je tajnom obavijena poslednja posjeta kneza Miloša reis-efendiji. Knez nije sa sobom poveo ni Avrama Petronijevića, ni Aleksu Simića, ustavobraniteljske opozicionare, već Jovana Antića kao tumača. Mada nije siguran, Aleksa Simić vjeruje da se tom prilikom žalio ministru inostranih djela „protivu svojih starješina i starao se da utvrdi svoje samovlastije u Srbiji“. Knez je iz ove audijencije, kojoj su prisustvovali i drugi veziri, izašao „ljut kao ris i sav crven“. Ćutanje je dugo trajalo, jer se niko nije usuđivao da ga priupita šta se desilo, dok sam, šeretski, nije opsovao, možda prvi put u Stambolu, Antića: „J...m mu oca njegova, sjedi 10 godina u Carigradu, pa niti zna turski ni srpski“. Kneževa pratnja, posebno prevodioci, posumnjali su u knežev iskaz i bacanje krivice na Antića, ali nijesu uspjeli da proniknu u tajnu ovog razgovora. Simić bi zasigurno istakao da je posumnjao da je turska diplomatija pružila bilo kakvu podršku ustavobraniteljskoj opoziciji, pa je, naknadno, naglasio da se razgovor reis-efendije i kneza vodio oko dodjeljivanja zemlje za obradu beogradskim Turcima. Isto tako, ova ljutnja teško da se može dovesti u vezu i s fermanom koji je Porta izdala knezu o završetku posjete, pošto je vladaru, po svemu sudeći, njegov sadržaj postao poznat tek u Srbiji.

Osim opisane neprijatnosti kod reis-efendije, samo se pomenuti ferman može ubrajati u knežev neuspjeh tokom posjete sultanu i Stambolu. Bio je nepoznat istoriografiji sve do pojave naše knjige „Kneževina Srbija 1986. godine“, iako se nalazi u prevodu, ali ne i u turskom originalu, u Arhivu Srbije, ZMP, br. 2343. Ferman je izdat povodom kneževog završetka posjete Stambolu i povratka u domovinu, iz čega bi se izveo zaključak na prvi pogled, da je oproštajno uljudan i bezazlen, ali nije baš tako.

U fermanu je vladar Srbije označen kao „glavni između knjaževa hristijanski, glavni knjaz Serbski“, što se može shvatiti dvojako, u stilu turske diplomatije. Prvo, Obrenović je prvi u rangu među hrišćanskim vazalima Carstva i, drugo, on je glavni knez u Srbiji. Prvo shvatanje je povoljno, drugo nije, budući da degradira nasljednost kneževskog zvanja stečenog Hatom i Beratom iz 1830. godine. Oslovljavanje srpskog vladara s „glavni knjaz“, ranije „baš-knjaz“ je niži oblik vladalačkog zvanja, sa značenjem prvi među knezovima. Mada je ferman naslovljen na kneza i više sveštenstvo, Porta se posebno obraćala „starješinama naroda srpskog“ i od njih tražila da „budete svagda sojuženi i soglasni s knjazem u upravljeniju dela zemaljski i narodni“. Ovakvim stavom sultan i Porta su osudili učesnike Miletine bune i u odnosu na starješinsku opoziciju pružili podršku srpskom vladaru.


(NASTAVIĆE SE)

---