-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

U svojoj sobi koja je bila okrenuta ka jugu, u rodnoj kući u Vulstorpu, Njutn je izvršio prve eksperimente u vezi s razlaganjem bijele Sunčeve svjetlosti. Na zastoru, na prozoru, probušio je malu rupu kroz koju je propuštao uzak snop Sunčeve svjetlosti koja je padala na patos. Potom je stavio trostranu prizmu, kroz koju je propustio navedeni snop i dobio spektar kojega je potom detaljno proučio. Nakon prolaska bijele svjetlosti kroz prizmu, ona se razložila na čitav niz komponenti sačinjenih od spektralnih nijansi. Slijed raznobojnih komponenti se prostirao od crvene (na jednom kraju), pa preko žute, zelene i plave, do ljubičaste boje (na drugom kraju spektra). Dobio je, dakle, neobičnu „prugu“ duginih boja koje su, međutim, postepeno prelazile u druge nijanse, stvarajući ogroman kolorit. Njutnu je odmah bilo jasno da je bijela Sunčeva svjetlost sačinjena od spektralnih nijasni, ali da li su one osnovne ili su sačinjene od nekih još jednostavnijih boja – bilo je pitanje koje je on potom rješavao serijom novih eksperimentalnih ispitivanja. Naučnik je na zastoru, na kome je dobio spektar, načinio veoma uzanu rupicu u obliku duži (u pravcu širine spektra), i tako ponovo propuštao pojedine boje iz spektra na novi zaklon (koji je bio postavljen u smjeru produženja navedenih zrakova). Pokazalo se da je na novom zaklonu, ponovo dobijao one iste boje koje su već postojale na prvom zastoru. Uzalud je, dakle, Njutn nastojao da već dobijene spektralne boje dalje razloži – one se više nisu mogle razlagati.

S druge strane, Njutn je izvršio i sintezu razlomljenih duginih boja bijele svjetlosti. To je postigao na nekoliko načina. Kada je, na primjer, razložene boje, dobijene poslije prolaza kroz trostranu staklenu prizmu, propustio potom kroz jedno sabirno sočivo, u njegovoj žiži je bila skupljena bijela svjetlost, ista ona boja koja je i stizala sa Sunca (prije razlaganja). Zatim je Njutn, da bi ispitao prirodu spektra, uzeo drugu trostranu prizmu jednaku prvoj, ali je postavio u obrnutom smjeru. Znači, kod druge prizme je širi dio bio postavljen u suprotnom smjeru u odnosu na prvu prizmu (odnosno, prema užem dijelu prve), pa je kroz te dvije prizme ponovo propuštao bijelu Sunčevu svjetlost. Pokazalo se da je druga prizma ponovo sakupljala rasuti spektar u bijelu boju. Ona je, dakle, obavljala obrnuti postupak u odnosu na prvu prizamu: dok je prva razlagala, druga je „sklapala“ spektar i tako ponovo davala prvobitnu, nerazloženu bijelu svjetlost. Najzad, Njutn je bijelu svjetlost dobijao i pomoću iste prizme kojom ju je razložio, i to tako što je prizmu brzo rotirao oko ose paralelne njenim ivicama. Time se, ujedno, pokazalo da brzo obrtanje prizme ponovo skuplja razloženu bijelu svjetlost.

Ono što je Njutn svojim genijalnim ogledima u Vulstorpu ustanovio, a što niko prije njega nije ni naslutio, jeste to da je povezao hromatsku aberaciju sa spektralnim razlaganjem bijele svjetlosti i, istovremeno, ustanovio da su spektralne boje elementarne, tj. nerazložive komponente bijele svjetlosti, koje se nikakvim daljim postupcima ne mogu više mijenjati. Ujedno, on je obavio izvanredno precizna mjerenja položaja i veličine (u dužinskom dijelu spektra) svake boje i njenih nijansi, i ustanovio njihov stalan i neizmjenjiv položaj i veličnu. Bilo mu je jasno da su boje sastavni djelovi svjetlosti, da su one sama priroda svjetlosti. Prije i za vrijeme Njutna o bojama i njihovoj prirodi su vladala čudna shvatanja, koja su u suštini bili zasnovana na učenju slavnog grčkog filozofa i naučnika Aristotela još iz IV vijeka prije naše ere. Boje su se objašnjavale miješanjem tame (mraka) i svjetlosti, različitim stepenom prisustva jedne od tih komponenti. Njutn je, prema tome, tadašnjim eksperimentima opovrgao ne samo Aristotelovo učenje, nego i sva ostala tumačenja, koja su bila u upotrebi tokom prethodnog razvoja optike, kao i u vrijeme vršenja njegovih ogleda.


(NASTAVIĆE SE)

---