-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Kako je istoričar Piter Kenez primijetio, ratne godine bile su „mala oaza slobode u istoriji filma Staljinovog doba”. Od 1934. nadalje vrhovni arbitar socijalističkog realizma bio je Andrej A. Ždanov (1896–1948), sekretar Centralnog komiteta Komunističke partije Sovjetskog Saveza (KPSS) i Staljinova produžena ruka u Politbirou. Danas se smatra da je Ždanov bio tvorac brojnih ideoloških elemenata staljinizma. Kao partijski šef nadležan za ideološka pitanja, Ždanov je imao zadatak da koriguje „zastranele” tendencije u sovjetskoj umjetnosti, što se u filmu naročito odnosilo na avangardnu tradiciju koju su uveli Vertov, Kulješov, Ejzenštajn, Pudovkin i Dovženko, na čijoj je diskreditaciji i uništenju sistematski radio.

Ždanov je 1946, u sklopu nacionalnog pokreta za „ponovno usaglašavanje u umjetnosti” (na kojem se tokom rata, naravno, manje insistiralo), izabrao liniju koja je zamalo zatrla sovjetsku filmsku industriju kao funkcionalnu djelatnost. Prvo je Centralni komitet izdao dekret kojim se zabranjuje prikazivanje četiri aktuelna filma a industrija je dobila oštro upozorenje da se preobrazi. Zatim je pokrenuta prilično providna antisemitska kampanja protiv „neutemeljenog kosmopolitizma” i „stranih uticaja” u umjetnosti, za čim su uslijedili direktni napadi u Pravdi na pojedine sineaste, poput Trauberga. Zbog takvih metoda zastrašivanja, između 1948. i 1952. snimljeno je svega nekoliko filmova. Centralni komitet je zahtijevao da u svima budu prisutne dvije teme: da je KPSS pokretačka snaga svih sovjetskih djelatnosti, u zemlji i inostranstvu; i da Staljin lično učestvuje u donošenju svih odluka značajnih za SSSR, kako ranije tako i u savremeno doba. Upravo je iz tog drugog zahtjeva proistekao osoben žanr takozvanih „umjetničkih dokumentaraca”, danas bismo ih nazvali „dokumentarnim dramama” – pseudoistorijske epike koja Staljina uzdiže kao najvećeg ideologa planera privrednog razvoja i vojnog stratega u poznatoj istoriji, ali istovremeno narodskog, prostosrdačnog i zaštitnički nastrojenog čovjeka. Herojski prikaz Staljina već je bio viđen u mnogim sovjetskim filmovima, ali u novim ostvarenjima on je bio bezmalo predstavljen kao Bog. Kombinacijom dokumentarnih zapisa i izmišljenih scena, u tim filmovima se prikazuje harizmatični Staljin, obično ga je igrao Mihail Gelovani, naočiti „dvojnik” koji je na tim ulogama izgradio karijeru, dok navodno izvršava Lenjinovu volju i predlaže niz petogodišnjih planova razvoja sovjetske privrede, „Zakletva” (1946), Mihaila Čiaurelija, lično naređuje genijalne vojne ofanzive „Treći udar” (1948), Igora Savčenka i Čiaurelijev „Pad Berlina” (1949), u distribuciju pušten 1950, brani svetu rusku zemlju „Staljingradska bitka”, (1949) Vladimira Petrova i guši antiboljševičku pobunu u Lenjingradu.

Kako Andre Bazen piše u knjizi „The Stalin Myth in Soviet Cinema” (1950), Staljinj je u tim filmovima bio „otjelotvorenje istorije... sveznajuć, nepogrešiv, neodoljiv...” Bio je to neobičan zaokret u odnosu na revolucionarnu kinematografiju koja je kategorički odbacivala konvenconalnu naraciju i pojedince kao junake. „Umjetnički dokumentarci”, od kojih je većina, savršeno paranoičnom cikličnošću, dobila Staljinovu nagradu za umjetničko dostignuće zapravo su bili sastavni dio sveobuhvatnije propagande koja je Staljina trebalo da predstavi kao mitsku ličnost u sovjetskoj politici i kulturi poslednjih godina njegove strahovlade. Da bi se ta odlika zaista utvrdila kao prioritet, Partija je 1951. saopštila da filmska industrija treba da proizvodi „samo remek-djela” koja će režirati isključivo „priznati majstori zanata”. Iz tog razloga je 1952. godišnja proizvodnja dostigla rekordno nizak nivo od svega pet filmova a novi kadrovi koji su diplomirali na VGIK-u više nisu imali pristup industriji, sovjetski sineasti kasnije su taj period nazivali „vremenom oskudice filmova”. Odmah nakon Staljinove smrti, 5. marta 1953, ideološki kriterijumi su popustili, te je 1954. u Sovjetskom Savezu proizvedeno četrdeset cjelovečernjih filmova. Međutim, proces destaljinizacije istinski je počeo tek kad se Nikita Hruščov (1894–1971), postavši prvi sekretar Centralnog komiteta, u čuvenom „tajnom govoru” na Dvadesetom kongresu Partije, februara 1956, odrekao Staljinovog bešćutnog despotizma.


(Nastaviće se)

---