-Piše: VESELIN DRAŠKOVIĆ

Demokratija se najčešće poistovjećuje sa slobodama. Zbog toga se vjerovanje u demokratiju poistovjećuje sa vjerovanjem u ljudske slobode i vladavinu prava. Ali, postoji i drevna i metaforična izreka da „vjerovati – to nije sloboda“!

Prošli su vjekovi, stradale su generacije, mijenjale su se državne granice i oblici društvenih formacija i poredaka, sprovodile su se mnoge vrste „reformi“... Ali, suština je ostala ista. Nivo demokratije u nekom društvu uvijek i direktno je povezan s nivoom realizacije principa vladavine prava.

Deficit vladavine prava podrazumijeva manju ili veću kontrolu i/ili zloupotrebu formalnih (posebno političkih i državnih) i neformalnih institucija od strane tzv. alternativnih institucija (ilegalnih). Pošto je endogenost ključno obilježje institucija, jasno je da posljednje nastoje povećati nivo endogenosti u društvu, da bi smanjile mogućnost pozitivnog djelovanja formalnih i neformalnih institucija.

Princip vladavine prava ima dominantnu ulogu u strukturiranju, poboljšanju i održavanju institucionalnog sistema svake države. On se odnosi ne samo na vezu između svih državnih zakona i komponenti političkog sistema, nego i na cjelokupno ponašanje svih pojedinaca i grupa.

Uprkos formalnom postojanju, u većini država tranzicije (kojima pripadamo) vladavina prava je u osnovi izložena raznim ograničenjima i podrivanjima. U tom pogledu se po svojem značaju ističu tzv. alternativne institucije (ilegalne, iz sjenke). One direktno protivurječe formalnim i neformalnim institucijama, pokoravaju ih na specifičan (nelegalan) način i čine ih neefikasnim i podređenim. Alternativne institucije su direktno proporcionalne nivou autoritarnosti, totalitarizma i institucionalnog nasilja koji potiču od državnih i političkih režima vlasti.

Režimi vlasti mogu biti formalno i deklarativno liberalni, reformski i demokratski. Ali objektivno, oni često sadrže velika institucionalna ograničenja u pogledu dosljedne primjene vladavine prava u većini ili čak u svim oblastima društva i privrede (svojinski odnosi, tržišni odnosi, način i funkcionisanje podjele vlasti, socijalna stabilnost, nivo demokratizacije, zaštita ugovora itd.). Mnoga institucionalna ograničenja vladavine prava se u pojedinim državama tranzicije više ili manje međusobno dopunjuju (komplementarni su). Zbog toga se opravdano mogu postavini dva bitna pitanja. Prvo, može li se govoriti o demokratiji u uslovima višedecenijske nesmjenjivosti vlasti, enormnog bogaćenja privilegovanih, urušavanja svih oblasti koje pripadaju „svetom gralu“ (zdravstvo, školstvo, nauka, kultura, bezbjednost), gazdovanja primitivizma, kvazi-neoliberalne „kulture”, politikanstva, megalomanije, nasilnog elitizma i sofisticiranog kleptokratskog apsolutizma? Drugo, može li se u uslovima istinske „demokratije“ biti dominantno privilegovan, iznad svih zakona i institucija? Ako može, onda trpe narod i demokratija. Normalan čovjek se takođe mora zapitati: da li je autokratija samo prelaz (most, karika) imeđu demokratije i kleptokratije?

U razvijenim državama sudovi imaju zadatak da kontrolišu, ograničavaju i prisiljavaju sve društvene subjekte na postupanje u skladu s vladavinom prava. Nivo vladavine prava zavisi i od nivoa političkog i institucionalnog nasilja (shvaćenog u tumačenju nobelovca D. Northa), nezavisnosti sudstva, kao i zaštićenosti imovine, pojedinaca, ekonomskih agenata i ugovora. Vladavina prava se može koristiti za očuvanje postojećeg režima, tj. za zaštitu interesa vladajućih elita, ali i za njihovo mijenjanje.

Nedovoljna vladavina prava je jedan od glavnih uzroka socijalne i ekonomske krize u većini država tranzicije. Koordinišuća, limitirajuća i regulišuća uloga formalnih i neformalnih institucija i efikasna vladavina prava su obavezan uslov i konceptualni okvir za konzistentnu strategiju i politiku društveno-ekonomskog razvoja.

Bezgranična kvazi-neoliberalna dinamika eksperimentalne deregulacije probila je sva moralna, institucionalna, tržišna i ljudska ograničenja ekonomske stvarnosti i racionalnog ljudskog ponašanja. Izazvala je reprodukciju nesagledivih kriznih posljedica, kriminalizaciju društva, deformisanje ekonomske stvarnosti i institucionalne strukture. Stvorila je nepremostivi jaz između potlačene masovnosti i privilegovanog individualizma, koji bitiše paralelno s rastom dužničke zavisnosti, neefikasnih modela vladanja, sistemske korupcije i mnogih drugih društvenih troškova antirazvojne strategije. Manipulativne i hipokrizne priče o slobodama, tržištu i institucijama – ne pomažu.


(Nastaviće se)

---