-Priredio: MILADIN VELjKOVIĆ

I Britanija je, poput SSSR-a, neposredno pred Drugi svjetski rat svoju balkansku politiku zasnivala na „dva kolosjeka”: na diplomatskom i obavještajnom. Prvi se može definisati kao „stil odnosa” velike sile (poput Britanije) prema malim državama (Istočne Evrope i Balkana) ili jednostavno kao „minhenska politika”. Takva sintagma potvrđena je i u istorijskim izvorima. „Minhenska politika” bi u osnovi podrazumijevala izdaju interesa slabijih i manjih država od strane evropskih zapadnih demokratija, koje su najprije popustile pred zahtjevima Njemačke 1938. godine, a potom je Britanija, pred izbijanje rata i tokom njega, žrtvovala interese niza manjih država pred interesima SSSR-a. U osnovi, to je bio kolonijalni odnos „velikih” prema „malima”.

Strogo povjerljiv dokument britanske Organizacije za specijalne operacije (Special Operations Executive – SOE) iz 22. marta 1941. godine (koji je pronašao i priredio Marko Pivac), u kojem se Čerčil obratio Idnu sa uputstvom da se Jugoslavija uvuče u rat, osvjetljava obavještajnu dimenziju britanskog djelovanja na Balkanu. Prema tom izvještaju SOE je u Rumuniji imala niz organizacija na koje se mogla osloniti i kojima je dostavila novac, instrukcije i materijale za borbu. Stožer britanskog obavještajnog djelovanja je bila Maniuova Narodna zemljoradnička stranka. Glavna baza britanskog djelovanja u Bugarskoj je takođe bila Zemljoradnička stranka, a glavni operativac Georgi Dimitrov – Gemeto, čiji je pseudonim bio Džon.

Ni Jugoslavija nije bila izuzeta iz balkanske SOE mreže. U Sloveniji su Britanci sarađivali sa „demokratskom grupom” doktora Čoka i profesora Rudolfa (Rukavina) koje su detektovali kao probritansku i izrazito antiitalijanski orijentisanu grupu. Kontrolisali su slovenačke manjine na Istri i u Austriji. U Hrvatskoj su „na vezi” sa Britanijom bile „demokrate” Većeslava Vildera, zatim nekoliko antiitalijanskih grupacija u Dalmaciji, posebno u Splitu, ali centrala za „sjeverozapadnu Jugoslaviju” nalazila se u Zagrebu. Nju je držao britanski vicekonzul Trevor Glenvil (Neron).

U Srbiji i Bosni je glavni oslonac SOE bio Milan Gavrilović, mada je on bio samo „paravan” za stvarnog šefa partije – Tupanjanina (Stric). Stranka je bila finansirana od jula 1940. godine. Osnovni kvalitet stranke je bio njena masovnost, posebno u Bosni i Staroj Srbiji. „Zemljoradnici” su u svakom selu i gradu imali po jednog „agenta”, a unutrašnja komunikacija i disciplina su bile na izuzetnom nivou. Tupanjanin je na jugoslovensku vladu uticao preko Branka Čubrilovića, ministra poljoprivrede i predstavnika Zemljoradničke stranke.

Drugi po redu pouzdani saradnik SOE je bio Ilija Trifunović (Tata) koji se nalazio na čelu svih nacionalnih udruženja u Jugoslaviji – Narodna odbrana, četnici i razne druge organizacije koje su, prema SOE procjenama, činile kičmu srpskog naroda i kao takve su mogle biti upotrijebljene protiv Njemaca. Neke od organizacija su imale priznat paravojni status i njih je trebalo koristiti uz regularnu vojsku u slučaju njemačke okupacije. Tata se pred britanskim posmatračima dobro pokazao svojim uticajem na jugoslovensku vladu koji je ostvarivao preko vojske. To je bila jedina grupacija koja je mogla da organizuje ozbiljne vojne akcije u Srbiji. Na čelu Trifunovićevih organizacija su se nalazili ljudi, ili njihovi sinovi, koji su imali iskustvo ratovanja u Prvom svjetskom ratu. Očekivalo se da bi najvažnije akcije izvodili u Bosni i Staroj Srbiji. U Crnoj Gori je SOE „držala na vezi” pukovnika Dušana Radovića (Rođak), koji je garantovao mogućnost mobilizacije oko 1.000 ljudi. SOE je bila u vezi i sa glavnim albanskim izgnanicima u Jugoslaviji, Gani Begom, Kokošiem i Abas Kupijem koji su, preko svojih ljudi u Albaniji, sprovodili britanske interese.

Britanske obavještajne strukture koje su na Balkanu bile instalirane kao predratne mreže uperene protiv njemačkih interesa su preživjele rat, ali se njihova djelatnost iz antinjemačke postepeno profilisala u antisovjetsku. Ta okolnost bitno je uticala na proces izgradnje poslijeratnih balkanskih struktura vlasti odanih SSSR-u.


(Nastaviće se)

---