Krajem septembra, u dvorištu trafostanice Crnogorskog elektroprenosnog sistema (CGES) u Zagoriču, izvođač radova na auto-putu Bar-Boljare, „Novi Volvox” doo, a čiji investitor je „Monteput” doo, kopajući rov za kabl, otkopao je dijelove grobova iz antičkog perioda Duklje. Početkom oktobra, na apel stručne i laičke javnosti, radovi su na tom prostoru prekinuti privremeno, izvršena su i zaštitna istraživanja, koja su sproveli arheolozi Centra za konzervaciju i arheologiju Crne Gore (CKACG) uz finansijsku pomoć Ministarstva kulture, a na preporuku Uprave za zaštitu kulturnih dobara (UZKD). Prilikom radova, neki arheološki nalazi su oštećeni, a kako su tada naveli iz Ministarstva kulture, nije se moglo govoriti o devastaciji, već kako su to tada formulisali „slučajnom otkriću prilikom izvođenja radova za potrebe napajanja električnom energijom autoputa „Bar - Boljare“, kod trafostanice u Zagoriču”. Naveli su i da prema evidenciji UZKD, ova lokacija ne potpada u granice kulturnog dobra niti zaštićene okoline arheološkog lokaliteta Duklje. No, iako ne potpada pod granice arheološkog lokaliteta, kako nam je potvrdila tada i arheolog Marija Jabučanin, pomoćnik direktora CKACG, koja je rukovodila zaštitnim arheološkim istraživanjima na ovom lokalitetu CKACG je, cijeneći značaj lokaliteta Duklja, kao spomenika Prve kategorije, i novootkrivenih nalaza, kandidovao lokalitet Zagorič za reviziona istraživanja kod Ministarstva kulture Crne Gore, sa nadom da će biti podržan kroz Program istraživanja i zaštite kulturnih dobara za 2021. god.
I, taman kada su svi pomislili da će priča imati pozitivan epilog, istorija se ponovila. Odnosno, kako nam kaže arheolog Miloš Živanović, obišavši prije neki dan prostor trafostanice u Zagoriču iz čiste profesionalne znatiželje, bio je zatečen. Naime, radovi na kopanju rova za kabl nastavljeni su u produžetku, i ponovo je došlo do oštećenja arheološkog materijala.
Ovo nam je potvrdila i arheolog Marija Jabučanin, koja kaže da su ponovo morali da reaguju, kako bi se zaustavilo, barem privremeno, oštećivanje arheoloških nalaza. Kako kaže, nakon sprovođenja zaštitnih istraživanja u okviru trafostanice CGES-a, na kat. parc. 4542, KO Podgorica II, od 19. oktobra do 2. novembra, više puta je obilazila ovaj prostor i prostor van obuhvata preduzetih istraživanja.
– Više put sam u svojstvu stručnog lica zainteresovanog i zabrinutog za dalju sudbinu lokaliteta „Jugoistočna nekropola Duklje”, pratila nastavak radova iskopa kanala predviđenog za elektrifikaciju autoputa Bar – Boljare kroz Zagorič, koje izvodi „Novi Volvox” d.o.o odnosno investitor „Monteput” d.o.o. O novom slučajnom nalazu grobnice i kamene urne kroz iskop na novoj parceli - kat.parc. 4611/3 KO Podgorica, još 13. novembra obavijestila sam Upravu za zaštitu kulturnih dobara, čija je komisija, po mom saznanju, još istog dana sačinila izvještaj o zatečenom stanju – kaže Jabučanin.
„Logičnog i krajnjeg epiloga, koji bi podrazumijevao sprovođenje novih zaštitnih istraživanja na ovoj parceli, na žalost, još nema”, navodi Jabučanin, dodajući da su radovi opet trenutno zaustavljeni na zahtjev UZKD. Arheologica pojašnjava i dosadašnji razvoj događaja:
– CKACG je 23. novembra dostavljeno Rješenje o privremenoj obustavi daljih radova investitoru „Montept” d.o.o. na kat.parc. 4611/3 KO Podgorica, koje je UZKD donijela 19. 11. 2020. god, i kojim se nalaže sprovođenje novih zaštitnih arheoloških istraživanja. Istog dana, uviđajući razlog hitnosti postupka i značaj nalaza, CKACG je kroz propratni akt – Zahtjev za finansiranje zaštitnih arheoloških istraživanja, u skladu sa Zakonskom procedurom, pod naznakom Urgencija, uputio Ministarstvu kulture Crne Gore. Budući da su dalji radovi na ovoj kat. parc. privremeno obustavljeni, da se čeka potvrdan odgovor o finansiranju i sprovođenje istraživanja koje je izdatim Rješenjem oročeno do 19. decembra ove godine, zbog rokova izvršenja vlastitih obaveza od nacionalnog značaja, „Monteput” d. o. o. se obratio CZKD sa Zahtjevom o imenovanju arheološkog nadzora, koji će pratiti radove daljeg trasiranja na katastarskim parcelama koje ne podliježu obustavi i čiji je početak planiran za 30. novembar (danas) – navodi Jabučanin, pojašnjavajući da to znači da će tokom daljih radova biti prisutan i arheolog.
„Kao što vidite, možda sam previše pažnje posvetila datumima i taksativnoj „pravno-tužilačkoj“ formi, ali mislim da je u tome suština problema”, ističe arheologica i dodaje:
– Zakonska ograničenja, administrativne procedure, forme i suštine, rokovi realizacije... Rijetke su situacije kroz dugogodišnju arheološku praksu, da infrastrukturne radove prati arheološki nadzor, koji je u odnosu na ovako prostran zahvat izgradnje autoputa, morao biti i ranije uključen i omasovljen. Da ne govorimo o tome da u zemljama regiona svaku tendersku dokumentaciju moraju pratiti namjenska sredstva opredijeljena za slučajne arheološke nalaze... Ovako, trpi i arheološka struka, investitor, izvođač ali prvenstveno Crna Gora u smislu gubljenja tragova koji su potvrda njenog trajanja - samo na ovom lokalitetu čitava dva milenijuma – naglašava Jabučanin, pomoćnik direktora CKACG.
Mišljenja i odgovore na ovu temu od investitora radova „Monteput” d.o.o., izvršnog direktora Jonuza Mujevića, kao i arheologa dr Petre Zdravković, samostalne savjetnice Uprave za zaštitu kulturnih dobara, obećano nam je, dobićemo danas. Ž.Janjušević

---

Jedina država koja, umjesto baštine, štiti investitora
Arheolog Miloš Živanović, koji kaže da ne govori u ime bilo koje institucije, ističe da se „novo kopanje” rova za kabl nalazi na nekih 20 metara od grobova koje su nedavno istražile njegove kolege. „Jasno se vidi da su bagerom presječena dva skeletna groba, a vide se i djelovi urni i zidane grobnice. Sve mi to izgleda kao da su jedva čekali da isprate arheologe kako bi na brzinu završili radove”, kaže Živanović. Dodaje, da ako investitori tada nisu imali iskustva sa tim, nastavak radova na tom prostoru bez arheologa smatra nepoželjnim. „To vrijeđa inteligenciju svih nas i ugrožava našu istoriju i kulturnu baštinu”, kaže Živanović, dodajući da se već cio vijek zna da se u Zagoriču nalazi dio rimskog groblja.
Poseban je problem, dodaje on, Zakon o zaštiti kulturnih dobara koji nije dobro postavljen, i koji omogućava da se dešavaju ovakve stvari.
- Velik je problem što naš zakon tretira katastarske parcele, a ne kulturne spomenike. Tako u jednoj parceli traje zabrana radova, a u drugoj mašine mogu slobodno da rade dok slučajno nešto ne otkriju. tj, da čekamo da bager uništi nešto i eto ako to neko prepozna ispod kašike i još da se nadamo da i to prijavi - dodaje arheolog, navodeći da je više puta isticano da je Zakon o zaštiti kulturnih dobara loš. Posebno ističe:
- Mi smo jedini u regionu koji štite prava investitora a ne svoju kulturnu baštinu. Tako npr svuda investitor finansira zaštitne arheološke radove a ne država, samo je to kod nas obrnuto, da arheolozi i prošlost svih nas ne bi bili barijera biznisu. Tako se na ovome primjeru desilo da višemilionski projekat autoputa ne može da finansira nekoliko hiljada eura nego se čekaju pare tj. crkavica koju odredi Ministarstvo kulture – naglašava Živanović.