-Piše Nik Gašaj

Bez nezavisnosti sudstva nema zaštite ljudskih prava i sloboda, niti pretpostavki za uspostavljanje pravne države i vladavine prava. U državama koje iz bilo kojeg razloga zanemaraju svoje sudstvo ili ga namjerno čine transmisijom političke volje, građanin kao ljudsko biće stalno je izložen nepravdama, proizvoljnostima i stradanjima. Prava i slobode građana na kojima počiva savremena ideja pravne države mogu biti stvarno obezbijeđeni samo u zajednici koja je organizovana na načelu vladavine prava i zakonitosti. Da bi se zakonitost ostvarivala, država mora da ima sudsku vlast koja je nezavisna, tj. potčinjena samo Ustavu i zakonu. Takođe, sudije moraju da budu visoko kompetentne, stručne i moralne ličnosti. Naravno, sve to spada u red onih načela na kojima se zasniva vladavina prava i ulazi u najuži pojam pravne države.
Ustanovljena da osigura zakonitost i supstancijalna ljudska prava, sudska nezavisnost je vremenom i sama postala jedno od osnovnih ljudskih prava. Opšta deklaracija o pravima čovjeka iz 1948.godine predviđa da svako ima potpuno jednako pravo da u njegovoj stvari, građanskopravnoj ili krivičnoj, pravično i javno raspravi i odluči nezavisni i nepristrasni sud (čl.10). Evropska konvencija o ljudskim pravima iz 1950. (čl.6) i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966. (čl.14) priznali su pravo okrivljenom da mu se sudi pošteno i javno, u razumnom roku i od strane nezavisnog i nepristrasnog suda ustanovljenog zakonom.
Tako je pitanje sudske nezavisnosti vremenom postalo i glavno mjerilo za ocjenu opšteg položaja pojedinca u društvu. Način na koji je ona garantovana u zakonima jedne države i način na koji se ono što je predviđeno zakonima sprovodi u praksi, predstavljaju danas pokazatelj stepena kulture društvene sredine i kriterijum iz kojeg se izvodi zaključak o prirodi države i njenog pravnog sistema, kako bi to rekao prof. Momčilo Grubač.
U čemu se sastoji problem sudske nezavisnosti? U društvu koje se nalazi na samom početku formiranja pravne države najvažnije i najaktuelnije pitanje koje se postavlja u vezi sa sudskom nezavisnošću je pitanje njenog uvođenja i stvaranja neophodnih uslova i pravnih sredstava za njeno ostvarivanje i zaštitu. Sud ne postaje nezavisan sam od sebe i voljom sudija, niti samim proglašenjem ustavnog principa da su sudovi nezavisni.
Teorijska i empirijska saznanja ukazuju da su za sudsku nezavisnost neophodne osnovne pravne i političke pretpostavke i instrumenti za njenu praktičnu zaštitu. Uvođenje sudske nezavisnosti pretpostavlja preduzimanje obimnih i složenih reformi u društvu i državnopravnom sistemu.
Nezavisnost suda i sudija ne zavisi samo od pravnih propisa i garancija koje ti propisi sadrže, već dobrim dijelom i od svijesti o potrebi reformi u pravnom životu, od volje relevantnih političkih snaga da se te reforme preduzmu, i od opštih društvenih prilika, kulture i mentaliteta građana, razvijenosti pravne svijesti i pravne tradicije, u čemu kultura, pravna svijest i moralna svojstva samih sudija imaju presudan značaj.
Kada je riječ o garancijama sudske nezavisnosti, one su mnogobrojne i raznovrsne i predstavljaju čitav sistem mjera različite prirode. Međutim, jedna garancija, ma koliko bila važna i značajna, nije dovoljna, jer se uticaji na sud koji ne dolaze samo s jedne strane moraju spriječiti u potpunosti. Garancije ipak nisu istog značaja, jer su i sami izvori uticaja na sud različite moći, opasnosti i intenziteta. Po tom kriterijumu su najvažnije one garancije koje treba da spriječe uticaje moćne izvršne vlasti, ali sud mora biti oslobođen i od uticaja koji prilikom izricanja pravde mogu doći i sa mnogih drugih strana (od zakonodavne vlasti, političkih stranaka, zainteresovanih pojedinaca, udruženja, viših sudskih vlasti itd.).
Sve garancije nezavisnosti, uzete zajedno, treba da spriječe svaki realno mogući uticaj na sud, tako da bi on sudio samo po Ustavu i zakonu. U zemljama koje su, kao naša, na početku procesa stvaranja pravne države, koje nemaju demokratsku tradiciju i u kojima su pravna svijest i politička kultura na niskom stupnju, njih mora biti više nego inače.
Garancije mogu biti pravne, koje su izražene pravnim normama, i vanpravne, tj. socijalne i personalne, sadržane u opštim društvenim uslovima i u ličnosti samog sudije, koje se pravnim normama teško mogu ili uopšte ne mogu obuhvatiti. Pravne garancije malo vrijede bez ovih drugih, ali ne treba izgubiti iz vida da ponekad i pravne norme koje idu nešto ispred svog vremena, mogu da dovedu do društvenog procesa i da doprinesu i razvoju nepravnih uslova sudske nezavisnosti. Unutrašnja nezavisnost sudije, čije garancije leže u osobinama njegove ličnosti, a ne u pravu, osobito je važna. Ona je rezultat slobodnog duha sudije i viskog morala. Nikakvim pravnim mjerama ta nezavisnost se ne može stvoriti ili zamijeniti. Zbog toga se može desiti da se nađe zavisan sudija i pored svih pravnih garancija nezavisnosti.
Da bi bio nezavisan, sudija mora imati pravo na pristojnu platu, a država dužnost da materijalno obezbijedi svoje pravosuđe.Ta pitanja moraju biti pravnim propisima unaprijed i sigurno uređena na način koji garantuje sudsku nezavisnost, a ne prepuštena da ih od slučaja do slučaja rješavaju organi izvršne vlasti.
Dokle god sudski budžet bude samo jedna stavka opšteg državnog budžeta koji se finansira i troši bez ikakvog uticaja sudske vlasti, dok visina sudijske plate nije sigurno zagarantovana i unaprijed poznata, dok zavisi od raspoloženja vlade i zalaganja ministra pravde i dok ona može biti proizvoljno smanjivana i povećana, sudska nezavisnost je čista iluzija, a otvorena ili prikrivena korupcija neizbježna.
Ukoliko pojedini sudovi odlučuju na mig izvršne vlasti i pod njihovim pritiskom, onda tu nema sudske nezavisnosti i podjele vlasti, niti vladavine prava. Kad narod u svome očajanju hoće da izrazi koliko je rđava jedna situacija i dokle nisko može da dospije jedna zemlja s obzirom na stanje zakonitosti i neizvjesnosti čovjekovog položaja, onda koristi uzrečicu: „Nema ni suda, ni zakona”. Teškoće i problemi da se uspostavi vladavina prava su ogromni i inače, a pogotovo ako se situacija negdje približi ovoj narodnoj ocjeni.
(Autor je politikolog)

---