- Piše: Čedomir Antić

Prolazi stogodišnjica od završetka Prvog svjetskog rata, od pobjede demokratije, i nacionalne slobode u Evropi.
Obilježena je mlako. Ima i razloga. Nekada je evropski kontinent dominirao svijetom. Da bi se Evropa uredila, velike sile izmjerile i obračunale, morala je dva puta da bude zapaljena planeta Zemlja. Na kraju, posle strašnih izazova dva totalitarizma, Hladnog rata i velikih nada upravljenih ka ujedinjenju Evrope, bilans je više nego žalostan. Uzete zajedno, države Evrope ne mogu da čine čak nijednu od pet globalnih velikih sila. Izgubile su međunarodni značaj, moć, kolonijalna carstva. Pojavile su se druge, značajnije i sasvim drugačije sile koje posmatraju evropski svijet sa zanimanjem, poznaju njegov doprinos svjetskoj civilizaciji, ali i sve grijehe, greške i mane od davnina do danas.
Naravno da su u velikim državama EU zbunjeni i ljuti. Sa Klemansoa su spali na Makrona, od Lojda Džordža došli su do Tereze Mej, a Vitorija Orlanda naslijedio je Pepe Gril. Šta su oni uostalom i imali da slave? Rat im je nametnula Njemačka, koja je u ono vrijeme bila militaristička sila ispunjena suprotnostima i frustracijama koje su je vodile ka totalitarizmu, rasizmu i pokušaju uspostave svjetske dominacije. Danas, dok države evropskog zapada tonu u populizam, demagogiju i autoritarizam, Njemačka je bastion demokratije i ideje evropskog jedinstva. Mislili su da je rat iz 1914. poslednja od svih vojni – nije bio. Bili su uvjereni da će Drugi svjetski rat uspostaviti poredak mira – a on je, međutim, započeo niz ratova širom svijeta kojih je do 1989. izbrojano dvjesta sedamdeset i šest. Posle su neko vrijeme mislili da je „istoriji došao kraj“. To uvjerenje ih je dovelo do 11. septembra 2001. i 15. septembra 2008. godine (kada je započela svjetska ekonomska kriza). Zatim su se nadali da je bila riječ o novom „Tridesetogodinjem ratu“ (i trajao je otprilike toliko 1914–1945), koji će, kao i onaj iz 17. vijeka, dovesti do nekakvog velikog, novog početka. Nije bilo tako. Danas mogu da se nadaju da je u toku jedan „Stogodišnji rat“ i da posledice ovog komplikovanog sukoba bez kraja i razloga, koje su prije skoro sedam vjekova koristile i Engleskoj i Francuskoj, sada makar neće koristiti nekome drugom, izvan Evrope.
Naši preci nisu mogli da biraju sa kim će braniti slobodu narodnih država Srbije i Crne Gore. Jedva su se izborili za demokratiju u Srbiji (u Crnoj Gori je još uvijek čekamo). Prvi svjetski rat je dugo bio simbol velikog i strašnog rata svih ratova. Čak je i Lenjin priznao da je za Srbiju i Crnu Goru taj inače besmisleni, surovi, industrijski rat, bio narodni, odbrambeni i oslobodilački. Crna Gora je u tom ratu propala. Srbija se poput cvijeta ramonde podigla iz pepela po cijeni koju u 20. vijeku niko nije platio (osim evropskih Jevreja nad kojima je u vrijeme Trećeg rajha izvršen genocid). Četvrtina stanovništva, polovina muškaraca, poginula je u velikom ratu slavnih tradicija. Polovina nacionalnog bogatstva je upropaštena, slaba privreda vraćena je u vrijeme srpskih ustanaka – dakle u predindustrijsko doba. Pored slave srpski narod – od Vardara do rijeke Mureš i od Kupe do Jadrana dobio je svoju ujedinjenu, slobodnu i demokratsku državu. Ta država građena je mukotrpno i uz mnogo grešaka, ali one su bile drugorazredne. Ispravljajući ih Srbija je mogla samo da malo poboljša današnji položaj srpskog naroda izvan svojih granica, ali ne i da promijeni sudbinu zajedničke države.
Crnogorski režim je ove godine prvi put obilježio godišnjicu uključivanja Crne Gore u Srbiju na način koji već dvadesetak godina želi. Duge su pripreme bile potrebne. Sa njima i kampanja neviđene mržnje. Činilo se da su ovi politički potomci komunista i bjelaša prespavali stotinak godina i sada se probudili zeleniji od Marsovaca. Ta umišljena trauma siledžija, koja treba da opravda obespravljivanje i progon svakog protivnika režima (bez obzira na nacionalnost), samo iz daljine djeluje smiješno. Srećom, nisu uspjeli u svom naumu. Građani su ih većinom prozreli. Mogli su samo da sa zavišću gledaju opštenarodne proslave širom Crne Gore. Bile su to proslave slobode i demokratije. Nije to bio poziv na povratak prošlosti. To je bila afirmacija stvarnih odnosa i činjenice koja je država istinska sestra i saveznica Crne Gore. Ne možemo se vratiti u 1918. i to je, uprkos svemu, izuzetno dobro. Godine 1918. godine, prema analizi američkog Stejt departmenta koju je sačinio ekspert za balkanska pitanja Klajv Dej, najmanje Crnogoraca podržavalo je nezavisnost i povratak kralja Nikole Prvog na presto – manje od 10 odsto. Više njih podržavalo je uključivanje u Srbiju. Ostali, daleko više od apsolutne većine, bili su ravnodušni ili su podržavali jugoslovensku državu u kojoj bi Crna Gora uživala manju ili veću autonomiju. Među njima je bilo i republikanaca i komunista. Obnova Petrovića-Njegoša u siromašnoj državi okruženoj Srbijom ili kraljevinom SHS u onim uslovima bila je nerealna i nemoguća – uostalom i protivna volji velike većine naroda. Uspostava federalne jedinice ili republike bila je politički, ekonomski i u ondašnjem međunarodnom odnosu snaga čak još manje realna. Ostalo je kratkovjeko ujedinjenje sa Srbijom i uključivanje u jugoslovensku državu. Naredne decenije, a posebno od uspostave Zetske banovine i kasnije republike u jugoslovenskim državama, osposobile su Crnu Goru da postane moderna država. Oni koji tvrde da su je ponovo stvorili 2006. pokušavaju da je iz ličnih interesa učine evropskom parijom i feudom, kako bi u njoj vječno vladali. U tom svom podlom preduzeću oslanjaju se na podjele i mržnju. Ja kažem da ostave prošlost istoričarima.
Danas niko ne spori status Crne Gore. Nije ga ni sporio već više od pola vijeka. Građani Crne Gore, naravno, imaju suvereno pravo da udlučuju o svojoj sudbini i imaju mišljenje o njoj. Ovih godina govorimo o nacionalnim pravima, o ravnopravosti koja je osnova ljudskih i građanskih prava modernih država. Srbi prema ustavu i zakonima moraju, srazmjerno njihovom broju i srazmjerno broju građana koji pripadaju srpskoj kulturi i jeziku, uživati ista prava kao i Crnogorci, Bošnjaci, Muslimani i Albanci. Ništa više. Ako ta prava osporavaju, posebno perfidnim lažima o 1918. godini, vlastodršci krše sve međunarodne i ustavne norme i daju pravo svakom nezadovoljstvu i svakom otporu obespravljenih.
(Autor je istoričar i docent na
Filozofskom fakultetu u Beogradu)

---