-Piše: Nik Gašaj

Proklamovanje ljudskih prava i zaštita etnonacionalnih manjina u najvišim političkim i pravnim aktima nijesu bili nepoznati ni realsocijalističkim režimima. Naravno, to je nužan, ali ne i dovoljan uslov egzistencije ljudskih i manjinskih prava. Jer, za njihovu egzistenciju neophodno je da se ta prava ostvaruju i da postoje zaštitni mehanizmi i pravni instrumenti za pokretanje tih mehanizama. Jedan od značajnih mehanizama za unapređenje interetničkih odnosa u pluralnim, multietničkim i multikulturalnim društvima, kao što je Crna Gora, bez sumnje je tzv. afirmativna akcija koja je u kompatibilnosti s konceptom građanske države. Na primjer, jedna liberalna država, tj. SAD, koja će nam dugo vremena davati primjer i biti uzor u pogledu razvoja demokratije, građanskog društva i građanske države, kao i u pogledu uvažavanja principa stručnosti, još 1964. godine je zapisala u Amandmanu VII Zakona o pravima građana: „Onaj poslodavac, koji je na bilo koji način diskriminisao zaposlene, mora primijeniti princip pozitivne diskriminacije kako bi ispravio raniju pogrešnu politiku”.

Predsjednik SAD Lindon Džonson donio je 1965. godine uredbu kojom je naložio svim državnim organima da prilikom popunjavanja radnih mjesta, prilikom unapređenja, primjenjuju princip pozitivne diskriminacije, čak i ako ranije nikad nije bilo slučajeva negativne diskriminacije. Početkom sedamdesetih godina prošlog vijeka Komitet za jednaku mogućnost zapošljavanja pošao je korak dalje, ustanovivši kvote zapošljavanja određenih etničkih manjinskih grupa izračunate na bazi statističkih pokazatelja.

Suprotan primjer nalazimo kod nas. Veoma je ilustrativna u tom smislu činjenica o podzastupljenosti odnosno o nezastupljenosti pripadnika albanske nacionalnosti u većini institucija pravnog i političkog sistema u Crnoj Gori. Naime, prema popisu stanovništva 2011. godine, Albanci u ukupnom broju stanovništva Crne Gore učestvuju sa 5 odsto (oni koji stalno žive u Crnoj Gori) dok je u institucijama pravno-političkog sistema zaposleno manje od jedan odsto pripadnika albanskog naroda. Problem nezastupljenosti pripadnika albanske nacionalnosti prisutan je u pravosudnim organima, instituciji ombudsmana, ministarstvima, organima lokalne samouprave, javnim službama i drugim državnim institucijama od vitalnog značaja za ostvarivanje ljudskih i manjinskih prava. Naravno, to je pravno neosnovano a politički neprihvatljivo. To svjedoči o pojavama neravnopravnosti i nejednakosti, odnosno o diskriminaciji albanske manjine u Crnoj Gori. S tim u vezi ukazujem da je međunarodnim pravom i nacionalnom legislativom zabranjena diskriminacija po nacionalnoj osnovi. Zaštita i ostvarivanje manjinskih prava jedan je od uslova za pristupanje Crne Gore Evropskoj uniji.

Stalno se ističe da je Crna Gora građanska država. Međutim, različita su poimanja koncepta građanske države. Jedni koji žele da imaju, odnosno da zadrže monopol i privilegije u svim sektorima društva i države zastupaju tezu da prema konceptu građanske države ne treba obraćati pažnju na etničko porijeklo, nacionalnu i vjersku pripadnost građana jer navodno svi građani imaju jednaka prava i slobode. Dakle, oni su pobornici koncepta uniformnosti, tj. države apstraktnih građana bez naroda.

Na drugoj strani, brojni poznati naučnici i eksperti interetničkih odnosa i multinacionalnih država od Zapada do Istoka ukazuju da u determinaciji koncepta građanske države treba polaziti od čovjeka-građanina kao poliidentičnosti, tj. kao totalnog bića, bića porodice, nacije, konfesije, kulture, tradicije, regije i sl. i da su svi ti oblici značajni kao prostori za ispoljavanje čovjekovih potencijala. Oni to označavaju kao unitas multipleks. A u stvari to su osnovne ćelije pluralizma, multietničkog i multikulturalnog društva. Dok na drugoj strani, vladavina uniformnosti pravila i statusa u pluralnim društvima rizikuje da dovede do nepriznavanja specifičnosti koje zahtijevaju priznanje i zaštitu, odnosno to dovodi do diskriminacije posebnosti.

Jedno je jasno, nacionalna ravnopravnost je bez sumnje – ideja za koju se kao i za slobodu uvijek treba boriti. Jer, bez slobode i nacionalne ravnopravnosti u multietničkim društvima nema ni ljudske jednakosti, ni demokratije kao takve. Jedna multinacionalna država treba da na trajnoj ustavno-pravnoj osnovi, institucionalno i praktično-politički riješiti interetničke odnose. I to na osnovu saradnje i partnerstva umjesto dominacije jedne nacionalne zajednice nad drugima. To je ujedno i najbolji način da se obezbijedi i ojača lojalnost manjina prema širokoj političkoj zajednici u kojoj kohabitiraju.

Savremena shvatanja ukazuju da država mora da ima aktivniju ulogu i putem različitih mjera stvara uslove za promociju manjine kao kolektiviteta u onim situacijama u kojima individualna prava pripadnika manjina mogu biti ostvarena samo kroz kolektivnu emancipaciju grupe. Naprotiv, ako se kolektivna prava ignorišu ili negiraju u političkoj, ekonomskoj i kulturnoj praksi, onda će uvijek trijumfovati većinsko načelo, koje automatski osigurava monopol i privilegije etničke većine. Ako se većinski princip primjenjuje bez korektiva u odnosu na manjine, onda je posrijedi čisto funkcionisanje načela nacionalne države.

Okvir i temelj svakog uspješnog demokratskog poretka i rješavanja etnonacionalnih odnosa je izbor adekvatne političke filozofije i strategije razvoja. Ovo je naročito važno za Crnu Goru kao duboko podijeljeno društvo. Suština pravilnog rješavanja interetničkih odnosa pa time i položaja manjinskih naroda u višenacionalnoj zajednici kao što je Crna Gora ogleda se u tome da niko ne osjeća pritisak većeg i jačeg nego da se svaki narod osjeća ravnopravnim i slobodnim nezavisno od svoje brojnosti.

Nasuprot tome, neuvažavanje i ignorisanje opravdanih manjinskih etničkih zahtjeva i nametanje većinskog interesa, kod nacionalnih manjinskih zajednica stvara osjećanje nejednakosti, neravnopravnosti i diskriminacije i podstiče međuetničke tenzije, što nikome nije u interesu. S tim u vezi je kombinovana demokratija, odnosno liberalno-komunitarni tip političkog sistema najprimjerniji našem pluralnom, multietničkom i multikulturalnom društvu. Liberalno-komunitarni koncept političkog sistema sadrži građansku filozofiju, dopunjenu odgovarajućim principima i mehanizmima slobode artikulacije i zaštite kolektivnih prava manjinskih nacionalnih zajednica.

(Autor je politikolog)

---