Nabavka ove letilice za potrebe crnogorske nacionalne avio kompanije sedmicama je u centru pažnje medija u regionu jer je Embraer E195 nuđen mnogim kompanijama zemalja u susjedstvu. Proslavi prethodi niz nerazjašnjenih okolnosti koje izazivaju sumnju u regularnost cijelog procesa, jer letjelica još uvijek nema operativnu dozvolu od Agencije za civilno vazduhoplovstvo (ACV), niti je završena tehnička provjera neophodna za njeno uključivanje u saobraćaj.
Avion tipa Embraer E195, star više od 15 godina, prema informacijama iz stručnih krugova prethodno je bio ponuđen kompaniji Air Serbia. Ta ponuda, prema nezvaničnim saznanjima, odbijena je zbog tehničkih nedostataka koje je srpski avio-prevoznik ocijenio kao prepreku za dalje korišćenje. Uprkos tome, Air Montenegro odlučio je da upravo tu letjelicu uključi u svoju flotu, ne kupovinom, već zakonski manje obavezujućim zakupom – i to uz medijski eksponiran događaj.
Od oktobra 2021. godine, ovaj avion je izvodio isključivo tehničke prelete, uključujući i posljednji let iz Beograda za Poljsku, gdje je, kako se navodi, upućen na dodatne popravke i tehničku intervenciju.
U takvim okolnostima nameće se pitanje – šta se zapravo večeras promoviše? Bez validnog certifikata i bez odobrenja ACV-a, avion ne može legalno da obavlja komercijalne letove. U tom kontekstu, organizacija svečanog dočeka može izgledati kao pokušaj stvaranja političkog i medijskog pritiska na regulatora koji bi, po zakonu, morao da odlučuje isključivo na osnovu tehničkih činjenica.
Posebnu pažnju izaziva i najavljeno prisustvo premijera Milojka Spajića. Njegovo aktivno učešće u događaju koji prethodi bilo kakvom formalnom odobrenju može se tumačiti kao pokušaj da se stvori politička pretpostavka za naknadno „ozvaničenje“ aviona koji još nije spreman za saobraćaj. Spajić je poznat po nekonvencionalnim potezima i sklonosti ka spektaklu, ali ovoga puta riječ je o ozbiljnom pitanju vazdušne bezbjednosti gdje improvizaciji i simbolici nema mjesta.
Uobičajena praksa u civilnom vazduhoplovstvu nalaže da se promocije aviona organizuju isključivo nakon što su svi bezbjednosni, tehnički i operativni uslovi ispunjeni. Ovdje, međutim, svjedočimo obrnutom redoslijedu: slavlju koje prethodi verifikaciji. Ne slavi se kupovina, već zakup; ne čeka se dozvola, već se izlazi pred kamere.
Zbog svega navedenog, odgovornost sada leži isključivo na Agenciji za civilno vazduhoplovstvo, čija nezavisnost i stručnost ne bi smjele biti kompromitovane pod bilo kakvim političkim ili marketinškim pritiskom.
Avion koji crnogorska avio-kompanija Tu Montenegro planira da uvede u svoju flotu uzima se u zakup po principu tzv. „dry lease“, što podrazumijeva da država zakupljuje isključivo letjelicu, dok su svi ostali operativni aspekti – uključujući posadu, održavanje, osiguranje i tehničku odgovornost – u potpunosti na teret domaće kompanije. U skladu sa propisima, avion će biti upisan u crnogorski registar tek nakon što dobije operativnu dozvolu od Agencije za civilno vazduhoplovstvo.
Mjesečna cijena zakupa iznosi 115.000 američkih dolara, uvećana za dodatni iznos koji se odnosi na „engine fee“, odnosno naknadu koja pokriva troškove povezane sa upotrebom i održavanjem avionskih motora. Upravo ta stavka može predstavljati značajniji finansijski izdatak, koji zahtijeva pažljivu računicu i dugoročnu održivost operativnog modela.
Avion koji je predmet zakupa proizveden je 2008. godine i pripada tipu Embraer E195, sa kapacitetom od 118 putničkih sjedišta. Tokom svoje dosadašnje eksploatacije, letjelica je promijenila više operatera i registarskih jurisdikcija.
U početku je dominantno saobraćala u registru Ujedinjenog Kraljevstva za britansku kompaniju Flybe, sve do 2019. godine. Nakon toga, avion prelazi u vlasništvo irske kompanije Stobart Air, koja ga je potom izdala holandskom nacionalnom avio-prevozniku KLM-u. Sredinom 2019. letjelica je uvedena u danski registar i prelazi u flotu Great Dane Airlines-a.
Tokom boravka u Danskoj, avion je na kraći period bio iznajmljen vijetnamskoj kompaniji Bamboo Airways, ali pritom nije napuštao danski registar, što znači da je ostao pod tehničkim nadzorom danskih, odnosno evropskih (EASA) vazduhoplovnih vlasti. Taj kontinuitet registracije važan je za praćenje ispunjenosti sigurnosnih i tehničkih standarda.
Letjelica je prizemljena u oktobru 2021. godine, nakon što je kompanija Great Dane Airlines ušla u stečaj i proglasila bankrot. Od tada avion nije bio u aktivnom saobraćaju, a ukupno vrijeme prizemljenja traje nešto kraće od pet godina.
Ove činjenice ukazuju na složenost pozadine konkretne letjelice, uključujući njenu istoriju vlasništva, registraciju, period neaktivnosti i finansijsku konstrukciju zakupa, što su sve elementi koji zahtijevaju transparentnost, preciznost i institucionalnu odgovornost prilikom njenog eventualnog uključivanja u komercijalni saobraćaj.
