Svi najviši vrhovi skupine uzvišenja u Crnoj Gori nalaze se na spoljnim granicama zemlje. To su planina Lovćen iznad Kotora, Durmitor sa čijeg se najvišeg vrha na sjeveroistoku Crne Gore u podnožju vidi čitava Hercegovina, zatim Kom prema Albaniji. Visina ove tri planine je gotovo jednaka i procjenjuje se na 2.500 metara nadmorske visine. U unutrašnjosti zemlje nijedan vrh ne dostiže tu visinu, a brda su više strma nego visoka.
Crnogorsku kneževinu koja se nalazi između 36 i 37 stepeni geografske dužine i 42 i 43 stepeni geografske širine, čine dvije visoravni ili dva masiva u obliku trougla postavljena jedan do drugog, površine 1.200 kvadratnih kilometara. To su Crna Gora u užem smislu i Brda, čije osnovice se na sjeveru oslanjaju na Hercegovinu, a vrhovi na jugu zadiru u Albaniju. Turska teritorija oko Spuža uvlači se kao klin između ta dva vrha.
U orografskom i geološkom pogledu, ta dva masiva koje dijeli dolina Zete pripadaju dvama različitim planinskim sistemima koji se upravo tu splijeću i ukrštaju. Crna Gora u užem smislu, koja se stepenasto uzdiže od juga ka sjeveru, sa toliko strmim usponom da je između Cetinja i Skadra razlika u nadmorskoj visini 1.200 m na rastojanju od 24 km, predstavlja krajnju južnu tačku dalmatinskih planina, koje se protežu čitavim ovim područjem uporedo sa jadranskom obalom. Masiv Brda, naprotiv, sastavni je dio lanca koji se pruža kroz kroz Bosnu, Hercegovinu i Albaniju.
Od strane Koma i doline gornje Morače, kao i od gornjeg dijela Katunske nahije nemoguć je napad na Crnu Goru. Slaba tačka zemlje je prilaz od Skadarskog jezera. Sve rijeke Crne Gore ulivju se u ovo jezero; samo se rijekama može prodrijeti do njihovih dolina i pokušati da se njima uzvodno doplovi do srca hrišćanskih i nezavisnih oblasti. Poprečni grebeni koji presijecaju doline i između dvije okomite stijene sužavaju tok rijeka, klanci koji razdvajaju ove bezazlene usjeke tako česte u Crnoj Gori, sa te strane su manje strmi nego igdje drugo, te se preko njih može stići do Cetinja, prijestonice male crnogorske države; ili pak, kao što je to Omer-paša pokušao da učini prvi put 1853. i u tome, na nesreću, uspio 1862, mogu se odijeliti Brda od Crne Gore, dolinom Morače i dolinom Zete.
Kroz ravnice Crne Gore teče više rijeka. Najznačajnija je Morača koja […] teče pored Podgorice, ima pritoke Zetu, Sitnicu i Cijevnu i uliva se u Skadarsko jezero kod Žabljaka. No sav tok ove rijeke ne pripada Crnogorcima. Turci drže dolinu Morače, od njenog ušća do utvrđenja Spuž, i sprečavaju brđane da tuda izađu na Skadarsko jezero. Jedino malo veći rečni tok koji pripada Crnogorcima od izvor do ušća je Crnojevića rijeka.[...] Na obalama ove rijeke nalaze se zidine dvaju tvrđava Rijeke i Oboda, koje su toliko puta zaustavile tursku vojsku. Plovna je do Rijeke u kojoj se održava pazar svake sedmice. Najzad, osim Rijeke, Crna Gora u užem smislu ima i drugu rijeku, Crmnicu, kojom se čamcima plovi do sela Vira u kojem se takođe održava pazar još od davnih vremena.
Ostali dio zemlje, izuzev obala nekoliko potoka, toliko je bezvodan da je jedini način da se stanovništvo snabdije vodom sakupljanjem kišnice u bistijernama i često, kad dođu ljetnje žege, ne znaju više gdje da napajaju stoku. U Crnoj Gori se, kao u Arabiji, plemena bore za posjedovanje izvora. U mnogim djelovima čobani su prinuđeni da gone stada do najviših vrhova gdje se snijeg zadržava u škripovima; svakodnevnim otapanjem izvjesne količine snijega, uspijevaju da napoje stoku.
PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
(NASTAVIĆE SE)
