- Priredio: Miladin VELjKOVIĆ

Dragutin Ilić ili Ilijć (1858–1926), najstariji sin pjesnika Jovana Ilića i brat pjesnika Vojislava Ilića (1860–1894), studirao je prava na Velikoj školi. Radio je kao pisar Okružnog suda u Vranju i Trgovačkog suda u Beogradu, a 1883. je bio djelovođa prijekog suda za ustanike u Timočkoj buni. Učestvovao je u srpsko-bugarskom ratu kao dobrovoljac. Prognan je iz Srbije zbog pamfletskih spisa protiv austrofilske politike kralja Milana. Boravi izvjesno vrijeme u Austro-Ugarskoj i kasnije u Rumuniji. Jedno vrijeme je u Zagrebu bio saradnik „Srbobrana“. Amnestiran je 1889. i vraća se u Srbiju a naredne godine osniva ligu „Velika Srbija“ za nacionalnu propagandu u Bosni i Hercegovini i Makedoniji. Do Prvog svjetskog rata je još jednom boravio u emigraciji (Rusija), a od 1914. do 1918. živi u Odesi i zatim u Francuskoj.
Kao liberalni slovenofil i oštar kritičar režima Milana Obrenovića, Dragutin Ilić je bio upleten u dinastičke borbe da bi na kraju izašao iz njih skoro bez ikakvog značaja kao politička ličnost. Bio je urednik i saradnik raznih časopisa krajem 19. i početkom 20. vijeka, „Bosanska vila“, „Venac“, „Javor“, „Stražilovo“, „Otadžbina“, „Brankovo kolo“, „Zastava“, „Letopis Matice srpske“, „Velika Srbija“ i dr. Poslije rata radio je kao bibliotekar u Narodnoj skupštini. Ogledao se u gotovo svim književnim žanrovima: u lirskom i epskom pjesništvu, u istorijskoj drami, tragediji i komediji, u noveli i pripovijeci, u romanu, memoarima, esejima, kritičkim i polemičkim člancima. Svoje prve stihove objavio je 1876. godine u časopisu „Javor“ a 1884. objavio je i knjigu lirike „Pjesme“. Ilić je 1897. objavio i biografiju proroka Muhameda pod naslovom „Poslednji prorok“, izrazito apologetsku, u želji, kako kaže Darko Tanasković, da se razbiju ili bar ublaže anitmuslimanska predubjeđenja pravoslavnih Srba, a njihova braća „Muhamedove vjere“ privole zajedničkom nacionalnom djelovanju protiv Austro-Ugarske. Za njegovo stvaralaštvo posebno je značajna naučnofantastična drama „Kroz milion godina“. Jovan Skerlić ga je, kao i Lazara Komarčića, izostavio iz srpske književne baštine, tako da je godinama bio gotovo potpuno zaboravljen.
Ilić je bio prvi srpski pisac koji je opisao svoja spiritistička iskustva i pokušao naučno da ih objasni. Najznačajniji dio tih iskustava zabilježen je u rukopisima „Moj život“ i „Priviđenja“, koji se danas čuvaju u Arhivu SANU, a koje je za štampu priredio Staniša Vojinović, 2003. godine. U ovim rukopisima Ilić govori o svojim snovima, gledanju u karte, predviđanjima sudbine i spiritističkim seansama kojima je prisustvovao i tokom njih komunicirao sa svojim bratom Vojislavom. Povremeni medijum je bila i njegova žena Jelena. Ilić je o paranormalnim senzacijama, snovima i spiritističkim doživljajima pisao i u svojim pripovijetkama i romanima.
Dragutin Ilić se neko vrijeme kolebao između materijalizma rane mladosti, koji potom odbacuje, i spiritualnog. Smatrao je da potragu za spiritualnim ne zadovoljavaju „organizovane“ religije, na prvom mjestu hrišćanska crkva. On pronalazi put u indijskim učenjima. Njegova shvatanja imala su mnogo dodirnih tačaka sa tada uticajnom teozofijom E. Blavacke. Mada su spiritizam i teozofija bili u polemičkim odnosima, postoji izvjesna sličnost ideja, a sama teozofija je i izrasla iz spiritizma. Teozofija je bila kanal kojim su mnoga indijska ili ezoterična učenja došla do zapadnog čitaoca. Mada odbačena od orijentalista i proučavalaca komparativne religije kao nenaučna, kritikovana i sa ezoterične strane kao pseudoduhovni pokret, teozofija je na umjetnike s kraja devetnaestog vijeka i početka dvadesetog izvršila veliki uticaj.
Uticaj teozofskih ideja osjećao se i kod drugih domaćih spiritista, Stanojevića, Simića, pa i Čedomilja Mijatovića koji neke svoje radove potpisuje pseudonimom „Teozof“. Na D. Ilića je vjerovatno uticaj izvršilo prisustvo teozofije u ruskoj sredini u kojoj je boravio tokom izgnanstva. Moda seansi i spiritizma, koja je počela osamdesetih godina u cijeloj Evropi, bila je prisutna i u Rusiji i zahvatila je čak i poznate naučnike i jednog od najvećih pijanista i kompozitora epohe Aleksandra Skrjabina. Ruski religijski preporod nije uključivao samo djelovanje mladih filozofa i teologa, već se obnavlja i rad masonskih loža, ponovo oživljavaju neomartinistički pokreti, aktivni su teozofi i antropozofi, ezoteričari, okulisti, a nastavlja se i djelatnost raznih ruskih sekti (hlisti i dr.).
Vladeta Jerotić (1924–2018) piše o Ilićevim dilemama: „Autentično religiozan čovjek, Dragutin Ilić kao religiozni mislilac, mnogo manje kao pravoslavni vjernik, tražio je kompromis između hrišćanstva i hrišćanske crkve, s jedne strane, i svih drugih religija u svijetu, kao i sa okultizmom, odnosno parapsihologijom, sa druge strane. Ovaj kompromis nijesu mogli da postignu ni mnogo značajniji filozofi i religiozni mislioci u prošlosti čovječanstva“, zaključuje Jerotić.
(NASTAVIĆE SE)