-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Treći film, „Tišina” (Tystnaden, 1963), svakako je još jedno Bergmanovo remek-djelo. Dvije sestre dolaze u jedan srednjoevropski grad. S njima je i mali sin mlađe sestre. Ni sestre, pa ni gledaoci ne razumiju jezik stanovnika grada, pa čak ni sjajno snimljene i izmontirane ambijentalne zvuke. Stoga su, kao i većina nas, primorane da se kreću kroz besmisleni svijet, relativno izdvojene od Ijudi koji ih okružuju. Film „Tišina” majstorski je snimio Sven Nikvist (1922–2006), koji je postao Bergmanov direktor fotografije filmom „Djevičanski izvor”, iako je njihova saradnja započela kada je Nikvist bio asistent snimatelja na snimanju filma „Noć lakrdijaša”. Radeći s Bergmanom od 1959. do današnjih dana, Nikvist je postao jedan od vodećih stručnjaka za fotografiju u boji. Od sredine šezdesetih godina Bergman i Nikvist su u svoj izraz uključili neke od najsmjelijih eksperimenata francuskog i italijanskog filma. Ova promjena stila ujedno označava i novo Bergmanovo zanimanje za prirodu Ijudske psihe, percepcije identiteta, koje će ispitivati u svojoj narednoj velikoj trilogiji iz šezdesetih godina XX vijeka: „Persona” (1966), „Vrijeme vukova” (1968) i „Sramota” (1968). Uokvirena sekvencama koje prividno pokazuju snimanje i prikazivanje samog filma, „Persona” ruši skoro sve konvencije filmske naracije kako bi ukazala na varljivu prirodu i medija i Ijudskih likova koje taj medij navodno otjelotvoruje. U suštini, film se bavi prenosom identiteta između bolničarke i pacijentkinje do te mjere da se sa savršenom vizuelnom logikom njihova dva lica spajaju u jedno. Ovo je takođe film sa raznim nivoima na kojima se može reći da film, ili uopšte uzev medij, predstavlja stvarnost. Međutim, narativni stil filma „Persona” je do te mjere eliptičan, rasklopljen okrenut samom sebi da se može reći da nam ovo djelo ukazuje da film nije ništa veća iluzija od stvarnosti koju navodno prikazuje. Filmovi „Vrijeme vukova” i „Sramota” bave se bezizglednošću pokušaja da se održe Ijudske vrijednosti i odnosi kada oko nas vlada neprekidni rat, Bergman kao da želi reći da stanje savremenog svijeta predstavlja stanje neprekidnog rata. Njegov sledeći film, „Krici i šaputanja” (1972), jednoglasno je ocijenjen kao remek-djelo. Ovaj izuzetno stilizovan film o prirodi smrti i umiranja je bez sumnje djelo bolne ljepote u kome se sjedinjuju stvarnost, sjećanja i mašta. U filmu „Fani i Aleksander” (1982), svom najskupljem i najpristupačnijem djelu, Bergman ponovo stvara magični svijet svog detinjstva u univerzitetskom gradu Upsali u prvim godinama XX vijeka.

Bergman je umjetnik izuzetnog i neobičnog talenta i svakako jedan od najznačajnijih filmskih stvaralaca u istoriji zapadne kinematografije. Njegovo viđenje Ijudske sudbine podjednako je oporo kao i viđenje njegovih velikih prethodnika. U skandinavskoj kinematografiji, Šveđana Morica Stilera i Viktora Šestrema i Danca Karla Teodora Drejera (koji je mnogo uticao na Bergmana), njegove teme nas vode unazad do tema kojima su se bavila dva gorostasa skandinavske drame XIX vijeka – Ibzen i Strindberg. Međutim, njegova pesimistička vizija ipak dopušta određeno iskupljenje. Uprkos svom sveopštem nihilizmu, Bergman je u suštini religiozni umjetnik čiji se filmovi bave osnovnim pitanjima Ijudskog postojanja: smisao patnje i bola, neobjašnjivost smrti, usamljenička priroda Ijudskog bića i teškoća pronalaženja smisla u naizgled slučajnom i kapricioznom svijetu. Bergman nije bio veliki inovator narativne forme uz mogući izuzetak filma „Persona”, kao što su to bili Vels, Antonioni ili Godar, ali je on veoma brzo prisvajao važne inovacije koje su razvili drugi. Njegovi eksperimenti su bili prije intelektualni i metafizički no formalni, jer se on upuštao u rizik da otuđi od sebe gledaoce postavljajući im neprekidno teška pitanja i baveći se temama koje su bile same po sebi uznemirujuće. Bergman je mogao s punim integritetom i nezavisnošću da se slobodno bavi svojom mračnom vizijom svijeta najviše zahvaljujući ekonomskom ustrojstvu Svensk Filmindustri, koja je, osim četiri filma, proizvela svih njegovih četrdeset djela. Ova organizacija garantuje da će pokriti sve produkcione i distribucione troškove svih usvojenih projekata koji eventualno ne donesu prihod na domaćem tržištu, te se može reći da je Bergman rijetko morao da radi pod ogromnim ekonomskim pritiskom koji opterećuje većinu filmskih stvaralaca.


(Nastaviće se)

---