-PRIPREMIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Prema Milanu Grolu, koji se ozbiljno bavio krizom parlamentarizma, jedan uzrok činila je nepotpuna primjena načela o učešću naroda u upravljanju državom, drugi su bili teški zadaci postavljeni pred parlament poslije rata, a treći je bio kvalitet partija i „javnih naravi“. U slučaju prvog uzroka smatrao je neophodnim da dođe do decentralizacije uprave kako bi se lokalni samoupravni organi bavili lokalnim potrebama, a parlament samo onim važnim za cjelinu. Kada je riječ o drugom uzroku, parlament je do donošenja Ustava bio prinuđen da se bavi raznim nacionalnim, vjerskim i pokrajinskim sporovima, a poslije toga stalnim debatama o njegovoj odbrani, zamjeni ili promjeni. Parlament je tako postao predmet partijske borbe i zloupotrebljavan je u političkim i nacionalnim sukobima. Treći uzrok krize parlamentarizma proizlazio je iz stanja političkih partija. One, smatrao je M. Grol, stvorene za drugo vrijeme i s drugim ciljem, nijesu bile sposobne da pruže odgovore na teške zadatke koje je aktuelna stvarnost stavljala pred njih. S druge strane, stranačka razdrobljenost i sukobljavanja, česte promjene vlada, prijevremeni izbori, izborni pritisci i nasilje, bojkotovanje rada parlamenta, onemogućavali su kreiranje dugoročnijih politika i donošenje prijeko potrebnih zakona kojima bi se uredio život građana države. Zakonodavstvo Kraljevine bilo je toliko neusklađeno da je praktično vladala prava pravna i zakonodavna anarhija.

Nacionalne politike su bile u nerazumijevanju i sukobu od samog početka zajedničkog života. Način donošenja Vidovdanskog ustava 1921. godine proizveo je političku i nacionalnu krizu i odredio njen tok. Pojedini politički predstavnici Hrvata i Slovenca tražili su unošenje u Ustav nacionalnih osobenosti i pokrajinskih autonomija. Hrvatska republikanska seljačka stranka (kasnije Hrvatska seljačka stranka) odbila je da učestvuje u raspravi, pa čak i kasnije u radu parlamenta. Uporno je zahtijevala reviziju Ustava i konfederalno/federalnu organizaciju države. S druge strane, zagovornici centralističke koncepcije smatrali su da je federalizam opasan za državno jedinstvo. I ne samo to. Isticalo se da je federalističko uređenje zemlje, zbog nacionalne izmiješanosti, praktično nemoguće sprovesti. Rasprave između centralista i federalista dobile su karakter srpsko-hrvatskog spora. Za većinu srpskih političara centralizam je obezbjeđivao jedinstvenu i čvrstu državu kroz rušenje svih naslijeđenih plemenskih i drugih granica. Zbog toga su žrtvovali sopstvenu državnost, političke tradicije i narodne osobenosti. Tražili su isto i od drugih konstitutivnih naroda.

Prva jugoslovenska država nije se zvala Jugoslavija jer je Nikola Pašić želio ipak da sačuva srpsko narodno/nacionalno ime u zvaničnoj upotrebi. To je značilo i prihvatanje samo nekih, prije svega simboličkih elemenata „plemenskih individualnosti“. Oni se vide u nazivu države (Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca), službenom jeziku („srpsko-hrvatsko-slovenački“), himni, zastavi i grbu. To je, s druge strane, proizvelo druge probleme, poput nejasnog identiteta i simbola državne zajednice. Nova država jeste iskazivala ova tri naroda, ali kao „tri plemena“ unutar jedne jedinstvene države i jedinstvenog jugoslovenskog naroda/nacije („etnički unitarizam“). Međutim, nijesu uvedeni nazivi „Jugoslavija“ i „jugoslovenski“, što bi u punoj mjeri i simbolički odražavalo „narodno jedinstvo“, na kome se insistiralo u političkom i administrativnom uređenju kroz nepriznavanje istorijskih, plemenskih, vjerskih i pokrajinskih razlika. Zato je prihvatanje samo nekih „plemenskih individualnosti“ u području spoljnih obilježja države nosilo zbunjujuću identitetsku poruku. […]

Izgledalo je da, nakon decenije zajedničkog života, u svim oblastima društva i države vlada nered i napetost. Posebno se to činilo poslije velike i oštre političke, ustavne i državne krize koja je nastupila ubistvom hrvatskih poslanika u Skupštini 1928. godine. Miloš Moskovljević, jedan od prvaka Saveza zemljoradnika, neposredno poslije događaja zabilježio je sledeće: „Žalostan Vidovdan dočekasmo u desetoj godini `Ujedinjenja` i `oslobođenja`! Nekoliko revolverskih metaka pokidalo je i one tanke niti jedinstva i iz temelja poljuljalo državnu cjelinu.“


(NASTAVIĆE SE)

---