- Piše: dr Goran Ž. Komar

Jedan od dokumenata koji govori o posjeti srpskog prvojerarha ovim predjelima leži u Arhivu Herceg Novog. Dokumenta koja svjedoče vizitacije srpskih patrijaraha Crnoj Gori i Boki, kao i Hercegovini, već sam u više navrata objavljivao. Najviši predstavnici Srpske pravoslavne crkve posjećivali su Crnu Goru često. Među njima je najpoznatiji Arsenije Treći Čarnojević koji je boravio u Manastiru Sv. Luke u Župi nikšićkoj i odavde se dopisivao sa mletačkim vlastodršcima. Bilo je to u vrijeme trajanja Morejskog rata.

Hajde da ovdje pomenemo i posjetu njegovog, u monaštvu imenjaka, patrijarha Atanasija Petrovića koji je 1719. godine u Grblju ustoličio mitropolita za Dalmaciju i Boku preosvećenog Stefana Ljubibratića, veoma zaslužnog i veoma progonjenog srpskog episkopa čiji je progon izvršio domaći čovjek, zadarski nadbiskup Vicko Zmajević. U tome političkom procesu njega su branili: mletački providur Alovize Treći Močenigo, prof. Akademije u Padovi Nikolas Papadopulos i hercegnovsko katoličko stanovništvo koje je u pismu Senatu tvrdilo da je taj čovjek isključivo brinuo o svojoj pastvi (danas takav glas uporno izostaje).

U to doba, kada patrijarh dolazi u Crnu Goru i Boku, odvijao se složeni postupak odabiranja i ustoličenja budućeg mitropolita Dalmacije i Boke preosvećenog Simeona Končarevića koje će uslijediti dvije godine kasnije u manastiru Duži u Trebinjskoj Šumi. Moguće je da je jedan od ključnih doprinosa tome postupku pružen iz Herceg Novog, od strane vjernih Novljana koji su od 1719. bili sabrani u Topaljsku opštinu. U tome dijelu, zajednički su radili uprava Manastira Savina na čelu sa prezaslužnim igumanom Arsenijem Milutinovim i Topaljska opština na čelu sa Vukovojem Vukovim Jovanovićem koji je potekao iz Trebinjske Šume. Njegov otac Vuko je zadobio priznanje mletačkog senata za zasluge u oslobađanju Novog od Turaka.

Može se reći da je Mletačka republika uglavnom dozvoljavala posjete srpskih patrijaraha na svojoj državnoj teritoriji. Dakako, mogu se pokazati i drugačiji postupci, mahom vezani za dvije okolnosti: rat ili prisustvo na čelu dalmatinske provincije providura koji su bili lično naklonjeni ideji uništavanja efektiva Srpske pravoslavne crkve. Njihov je rodonačelnik Njeguš Vicko Zmajević. On je iza sebe ostavio dvije „disertacije”, od kojih je jedna naslovljena „Dijalog između katolika i Srbina”! Ipak, središnja vlast u Veneciji gledala je prvenstveno ka svojim državnim zakonima i državnom interesu i izbjegavala je da zadire u prava Srba i njihove Crkve na svojoj državnoj teritoriji. Oni su bili tako brojni da je od njih zavisila stabilnost granice prema Turskoj.

Naš narod u ovim krajevima je preživio istorijsku golgotu tokom nekoliko vjekova koji su uslijedili poslije formalnog napuštanja stonske episkopske katedre u vrijeme kralja Dušana 1333. godine. Podnio je taj narod velike žrtve na strani hrišćanskog oružja tražeći priliku i potporu evropskih dvorova za odlučnu akciju oslobađanja od turskog jarma. U svim tim vaktovima postajao je predmetom trgovine između evropskih centara moći i Porte. I kada je ostajao bez oslonca u svojim episkopima koji su protjerivani iz provincije, nalazio je snage da održi svoju Crkvu kao dio svete pećke matice crkve. Tada su glavnu ulogu u vođenju naroda preuzimali arhimandriti naših manastira, a Manastir Savina je u tome procesu, tokom 18. vijeka, nesumnjivo ponio ulogu i mjesto lučonoše. Na tome putu ćemo i mi nedostojni istrajati dok jedan među nama živi. Evo šta piše srpski patrijarh mletačkom providuru: „Davamo na znanje vašemu preuzvišenom gospodstvu kako smo došli u ove strane vizitat naše crkve i sveštene redovnike i sve naše hristijane običajem starijem kako i prvi Patrijarhi koji su bili na Prestol srbski, a pak, i u naše strane ima i vašije biskupa i redovnika i krsćana dosta i i mi (!) milujemo kako i naše. I šta možemo, svaku im ljubav pokazujemo i dosad i posada ćemo ako Bog da. I možete slobodno pouzdati se što bismo mogli učinit nećemo se braniti. I molimo Boga za Vašu prevedrost. 1748: dek. 27. Atanasije, milošću Božijom arhiepsikop pekski, svih Srbov i Bolgarov i cijeloga Ilirika patrijarh”.

---