„U gra­du mu­ze­ju, či­je su broj­ne spo­me­ni­ke po­šte­dje­li i vje­ko­vi i ljud­ski ne­mar, 17. mar­ta 2004. go­di­ne ru­ši­lač­ka ru­ka al­ban­skih sil­ni­ka uni­šti­la je go­to­vo sve hri­šćan­ske spo­me­ni­ke”. Ovim ri­je­či­ma za­po­če­li su svo­je slo­vo pri­re­đi­va­či knji­ge (hre­sto­ma­ti­je) „Pri­zren – car­ski grad”, ko­ju je 2005. go­di­ne iz­da­la Na­rod­na i uni­ver­zi­tet­ska bi­bli­o­te­ka „Ivo An­drić” iz Pri­šti­ne, sa pri­vre­me­nim sje­di­štem u Be­o­gra­du. Ob­ja­šnja­va­ju­ći da su, da­ju­ći ih hro­no­lo­ški, tek­sto­ve o Pri­zre­nu iz­dvo­ji­li iz pe­ri­o­di­ke, na­uč­nih, knji­žev­nih i dru­gih pu­bli­ka­ci­ja, pri­re­đi­va­či knji­ge (Rat­ko Mar­ko­vić, Jor­dan Ri­stić i Alek­san­dar Bač­ka­lov), ujed­no su i po­ru­či­li: „Ne­ka ovi tek­sto­vi osvi­je­tle vje­ko­ve pre­da­ka i bu­du opo­me­na; i ne­ka osvi­je­tle do­me­te srp­sko­ga du­ha i grad u ko­me je po­mra­če­na srp­ska kul­tu­ra, i uni­žen ži­vot Sr­ba i ne­al­ba­na­ca. Ne­ka taj zra­čak, ma ka­ko sla­ba­šan i bli­jed bio, pot­hra­nju­je na­šu vje­ru da je zlo pri­vre­me­no i da­je nam na­du o pro­bu­đe­noj sa­vje­sti svjet­skih po­što­va­la­ca ba­šti­ne i sa­mih ru­ši­te­lja te i oče­ki­va­nje da se spo­me­ni­ci ob­no­ve i vra­te im se lje­po­ta i sjaj ko­ji­ma su vje­ko­vi­ma zra­či­li u ovom gra­du”.
Dio to­ga što su ovi mar­lji­vi stva­ra­o­ci smje­sti­li iz­me­đu ko­ri­ca ove, za­i­sta, vri­jed­ne i, u isti mah obim­ne knji­ge, pre­ni­je­će­mo, uz odo­bre­nje nje­nog iz­da­va­ča, u ne­ko­li­ko na­red­nih bro­je­va na­šeg felj­to­na, ko­ga za­po­či­nje­mo za­pi­som iz 1888. go­di­ne ar­hi­man­dri­ta ma­na­sti­ra Vi­so­kih De­ča­na, Sa­ve, ob­ja­vlje­nog u be­o­grad­skom „Brat­stvu”:
„Pri­zren i nje­go­va oko­li­na sva­kog Sr­bi­na pri­vla­či iz­van­red­nim svo­jim iz­gle­dom i po­ka­zu­je da je tu ne­kad ne­ko bio i ži­vio onaj, ko­me ni­ko ni­je smio bi­ti ra­van na po­lu­o­str­vu Bal­kan­skom, od kog je uisti­ni drh­tao Is­tok, a Za­pad je sa uža­som oče­ki­vao is­hod is­toč­ne bor­be. Ov­dje su srp­ski kra­lje­vi i ca­re­vi ži­vje­li, i ovim po­lu­o­to­kom upra­vlja­li. Ima­li su pre­sto­ni­ce: De­set­nik ili De­sni­cu, Sta­ru Di­o­kle­ti­ju-Ze­tu, grad Zve­čan, Pri­šti­nu, Pri­zren, Ne­ro­di­mlju, Kra­to­vo, Sko­plje, Se­rez, So­fi­ju, Pri­lep, Kru­še­vac, Be­o­grad, Sme­de­re­vo, Ne­ku­dim itd. Ali je srp­ski na­rod sre­ća po­slu­ži­la, da se bar ve­ćim di­je­lom uje­di­ni i osna­ži sa­mo sa Šar-pla­ni­ne i car­skog Pri­zre­na, oda­kle srp­ski vla­da­ri nad tri su­sjed­na mo­ra i na sve dru­ge stra­ne po­lu­o­str­va Bal­kan­skog do­sto­jan­stve­no za­po­vi­je­da­še.
Pri­zren je uži­vao pu­nu slo­bo­du i si­gur­nost ma­lo ne­pu­nih 300 go­di­na. Sa svog pri­rod­nog po­lo­ža­ja i sto­ga, što je u sre­di­ni srp­skih ze­ma­lja, po­gra­nič­ni ra­to­vi nje­ga se ni­je­su ni­šta ti­ca­li, i, kroz vi­še na­ra­šta­ja, nje­go­vi zi­do­vi ne vi­dje­še ne­pri­ja­te­lja; nje­mu se ne mo­ga­še ni bli­zu pri­ći, a ka­mo li u nje­ga do­ći; pa i po­sli­je ne­sreć­nog Ko­so­va vi­še od po­la vi­je­ka pro­te­če, do­kle ne­pri­ja­telj u Pri­zren ne uđe, pr­vi put 1455. go­di­ne.
Sred­njo­vje­kov­ni Pri­zren, pre­sto­ni­ca srp­skih vla­da­la­ca, i mje­sto sa­stan­ku srp­skih sa­bo­ra za iz­da­va­nje ze­malj­skih za­ko­na, bi­ra­nje vla­da­la­ca i srp­skih pa­tri­jar­ha – kroz sve to vri­je­me, po gla­su svi­ju svje­do­čan­sta­va, bio je sreć­na i na­pred­na va­roš; si­gur­ni car­ski dru­mo­vi, po­vu­če­ni po sta­rim rim­skim li­ni­ja­ma, skop­ča­va­li su ga s mo­ri­ma: Ja­dran­skim, Cr­nim, Je­gej­skim i Du­na­vom. Iz­me­đu nje­ga, Ko­to­ra, Du­brov­ni­ka i Mle­ta­ka bio je svag­da ne­pre­kid­ni sa­o­bra­ćaj – to­me su i za­ko­ni Du­ša­no­vi išli na olak­ši­cu. Pa i sa­ma va­roš bi­la je pu­na do­bro­tvor­nih za­vo­da od sva­ke ru­ke, a u oko­li­ni Pri­zre­na bi­lo je, za ko­je se sad tek zna, pre­ko 300 cr­ka­va i ma­na­sti­ra!
Ali, ne ma­lo, za pu­nih pet vje­ko­va vla­da­vi­ne tu­đin­ske, sa­svim su pa­li i obo­re­ni sa Pri­zre­na go­to­vo svi nje­go­vi ar­hi­tek­ton­ski div­ni ukra­si, a ta­ko i svi do­bro­tvor­ni za­vo­di pro­pa­li su, ali opet je on još ne­što za­dr­žao od svo­je ve­li­čan­stve­no­sti pr­vo­bit­nog dr­ža­nja i ukup­nog uti­ska. O to­me da na­ve­dem ne­što.
Re­ci­mo: da je­dan put­nik do­la­zi Pri­zre­nu sa sje­ve­ra i is­to­ka, ili sa za­pa­da – on od­mah vi­di pred so­bom ve­li­ku jed­nu bi­je­lu va­roš, po­sa­đe­nu uz pla­ni­nu, ko­ja se raz­gra­na­la do u rav­ni­cu; on ta­da opa­ža da se ov­dje pri­je po­me­nu­ti mor­ski pu­te­vi sa­sta­ju; on se ov­dje već od­mah po­zdra­vio s ču­de­snom Šar-car pla­ni­nom, tom gla­vom srp­skih ze­ma­lja, tim za­štit­ni­kom, ču­va­rom i vječ­nim, pri­rod­nim i vjer­nim pri­zren­skim sa­ve­zni­kom – ovim sto­že­rom po­lu­o­str­va Bal­kan­skog. Odav­de na 20 ča­so­va da­lji­ne, vi­di pred so­bom sje­ve­ro­za­pad­ne, ru­da­ma i sve­mu dru­gom bo­ga­te, pla­ni­ne i pod nji­ma car­ske la­vre: Vi­so­ke De­ča­ne i Pa­tri­jar­ši­ju; on odav­de vi­di mno­go­broj­ne stu­den­ce bi­stre vo­de, či­ste kao bri­li­jant, ko­ji pre­kri­lju­ju ova pre­kra­sna po­lja, bo­ga­ta sje­no­ko­si­ma i voć­nja­ci­ma, a po bre­žulj­ci­ma, kao ri­jet­ko gdje, pred ka­kvom car­skom va­ro­ši, ova­kvim vi­no­gra­di­ma; odav­de gle­da pre­ko 15 ča­so­va – du­gač­ki Drim, ka­ko se pre­ko po­lja vi­ju­ga kao gu­ja, ko­ja kao da se od ne­kog kri­je i sve br­že za­mi­če is­pod Pri­zre­na, iz­me­đu vi­so­kih sti­je­na.
„Sve ovo, dov­de na­ve­de­no, sto­ji s Pri­zre­nom u ne­po­sred­noj ve­zi, i za put­ni­ka iz­gle­da kao da je ovo ka­kav bo­ga­ti i sjaj­ni car­ski na­kit ovoj va­ro­ši”, za­pi­sao je ar­hi­man­drit ma­na­sti­ra Vi­so­kih De­ča­na, Sa­va.
(NA­STA­VI­ĆE SE)

priredio: MILADIN VELjKOVIĆ