-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Na Bajstovo pitanje od 22. oktobra 1868. postoje li zaista pritisci od strane namjesnika da se uz pomoć Rusije Porta primora na ustupanje Bosne i Hercegovine, Kalaj je odgovorio diplomatskim jezikom: da nije neobično što Srbija želi tu provinciju jer je smatra prirodnim nastavkom svoje teritorije i na nju je upućuje srpska istorijska tradicija koja jača neprestano od Miloševog vremena. Da li će malena Srbija postati opasna po Monarhiju ili ne, zavisi od toga da li će Monarhija podržati njene aspiracije. Ako Austrija uspije da je stavi pod svoj uticaj i da je tako onemogući u podsticaju Slovena, kojih imao oko šest do sedam miliona, problema neće biti. Po Kalaju, Monarhija je u svakom evropskom ratu morala da ima Srbiju za sebe i zato je predlagao Andrašiju da se na Porti što prije počne raditi u tom pravcu.
Kalijevi podaci o vojnoj snazi Srbije ukazivali su na to da ona još nije dovoljno snažna za ratna dejstva, ali da raspolaže sa oko 100.000 boraca, što nije bilo za potcjenjivanje. Slaba artiljerija, komora u primitivnom stanju, manjkavosti u broju i kvalitetu školovanih oficira – sve su to bile očigledne slabosti koje su konzula navodile na zaključak da Srbija „trenutno” nije opasna po mir, ali da, naravno, to može postati stalnim ulaganjem u vojnu spremu i naoružanje. Kalaj je posebno naglašavao Bajstu da Monarhija ne smije gubiti iz vida da Srbija ima „autoritet vodeće zemlje potlačenih balkanskih naroda” pod turskom vlašću i da njena miroljubiva politika Beču odgovara.
Krajem 1868. godine Kalaj ponavlja da je, usled velikog rizika da Srbija bude uvučena u zaplete, nastupilo pravo vrijeme da se postigne srećno rješenje bosanskog pitanja, koje podrazumijeva odvajanje hrvatskih interesa od srpskih. S tim u vezi, Kalaj piše da neprijatelji Monarhije na Istoku snažno djeluju i da ona mora da preduzme presudne korake. Austrougarski ambasador u Carigradu baron Prokeš prvi je optužio konzula za prekoračenje okvira instrukcija.
U Monarhiji je bilo pokušaja da se „nova politika” prema Srbiji učvrsti i da se povjeri „mlađim snagama koje su upoznate i iskreno sprijateljene sa novim odnosima”, te zato i treba da vode teške poslove Istoka, gdje se istorija stvara. Sudeći po primjedbama koje je Kalaj imao na ponašanje vojnih krugova u Beču, nije izvjesno da su „novi odnosi” i „mlađe snage” imale većih šansi na uspjeh. Paralelno sa Andrašijevim i Kalajevim nastojanjima, Bajstovom srednjom linijom, u Beču je postojala i treća, najradikalnija struja, a to su bili pripadnici takozvane vojne stranke. U januaru 1869. nastali su memorandumi vojnih stručnjaka Beka i Temela, koji su istakli da Monarhija mora, po svaku cijenu, da spriječi Srbiju da dođe do Bosne i Hercegovine, jer bi u protivnom bili ugroženi austrijski posjedi u Dalmaciji. Carev stav prema planovima svojih vojnih stručnjaka o okupaciji Bosne i Hercegovine nije poznat, ali je Bajst bio jasan da Monarhiji nije potreban rat sa Rusijom. Bajst je takođe smatrao da Grčku, Rumuniju i Srbiju treba zadovoljiti sitnijim ustupcima, dok se Austrougarska ne domogne bolje pozicije na Balkanu.
Shvativši da potreba Evrope za mirom raste, namjesnici su iskoristili pogodan trenutak da predlože nagodbu kroz kompenzaciju, u ime uzdržanosti Srbije u bugarskim akcijama, ali i zarad budućeg mirnog držanja u kritskim poslovima. To je bilo po ukusu Rusije, koliko i po ukusu Zapada, s tom razlikom što je za prvu silu mirotvoračka uloga Srbije trebalo da bude privremena, a za drugu trajni oblik ponašanja Srbije u spoljnoj politici.
Prvi predlozi Namjesništva predstavnicima velikih sila uslijedili su već krajem juna 1868. Za pridržavanje mirnog i evolutivnog razvitka u rješavanju Istočnog pitanja, što je podrazumijevalo bezuslovno poštovanje teritorijalnog integriteta Tuske, namjesnici su tražili administraciju nad Bosnom i Herecegovinom, upravo kao produžetak planova pokojnog kneza. Ristić je saopštio francuskom konzulu Engelhartu da Srbija želi uvećanje svoje teritorije, ali uz poštovanje teritorijalnog integriteta Turske.
U to vrijeme srpsko-francuski odnosi su bili uveliko na zalasku. Sjetimo se da je Francuska još 1867. godine odbila da podrži osnove „nove politike” Srbije i bilo kakve kompenzacije Srbiji na račun Turske, čak i pod posebnim vidom, uz puno poštovanje vrhovnog suvereniteta sultana. Poslije topčiderske katastrofe, Mustje je bio izričit da Srbija treba da se okane svih spoljnih akcija i da se posveti unutrašnjim pitanjima.
Francuski konzul je obavještavao svoju vladu da su srpske namjere sa Bosnom i Hercegovinom sasvim izvjesne i da bi ona željela da joj Porta ustupi upravu nad njima. Prije nego je Engelhart pošao na odsustvo u oktobru mjesecu 1868. godine, namjesnici su ga molili da njihove želje prenese svojoj vladi. Blaznavac mu je predočio plan o rešavanju Istočnog pitanja mirnim putem, tvrdeći da će taj potez staviti na ispit zrelosti sve one koji bi radili na njegovoj realizaciji.(KRAJ)