Dje­lo Žar­ka Ko­ma­ni­na je ri­ječ, ri­ječ ko­ja se da i ko­ja mo­ra da se odr­ži. A to je naj­te­že u ljud­skom ro­du. Od stva­ra­nja do da­nas, sve se vr­ti oko da­te ri­je­či i nje­nog odr­ža­nja od­no­sno iz­da­je. Svi­jet u ko­jem je­smo, stvo­ren je da­tom ri­ječ­ju, nje­nim odr­ža­njem ili iz­da­jom, i svi­jet ko­ji je stvo­rio Žar­ko Ko­ma­nin je­ste upra­vo to: da­va­nje, dr­ža­nje, svje­do­če­nje sve­moć­ne ri­je­či. Ri­ječ je, da­kle da­nas, o ri­je­či Žar­ka Ko­ma­ni­na ko­ja se još bo­lje dr­ži ne­go on­da ka­da je na­pi­sa­na. Vri­je­me u svo­joj te­žnji ka vječ­no­sti sto­ji na nje­noj stra­ni – re­kao je dr Dra­go Pe­ro­vić, pred­sjed­nik Ma­ti­ce srp­ske – Dru­štva čla­no­va u Cr­noj Go­ri na po­čet­ku na­uč­nog sku­pa po­sve­će­nog pi­scu Ko­ma­ni­nu. Ka­ko je do­dao, to ni­je ri­ječ da­ta bi­lo ko­me, već za­vi­ča­ju u ko­me se vje­či­to bo­re po­bjed­ni­ci i po­ra­že­ni.
Uče­sni­ke na­uč­nog sku­pa „Kri­tič­ka i po­et­ska mi­sao o knji­žev­nom dje­lu Žar­ka Ko­ma­ni­na” po­zdra­vio je i vla­di­ka Jo­a­ni­ki­je, is­pred Epar­hi­je bu­di­mljan­sko – nik­šić­ke ko­ja je za­jed­no sa Ma­ti­com srp­skom or­ga­ni­za­tor. On je is­ta­kao da je Ko­ma­nin vje­ro­vao u bo­žan­sko po­ri­je­klo ri­je­či, u nje­nu ču­de­snu moć da ot­kri­va, ra­svje­tlju­je, vas­kr­sa­va.
- Ko­ma­nin je bio po­sve­će­nik srp­skog je­zi­ka sli­je­de­ći po­naj­vi­še Vu­ka, An­dri­ća i Nje­go­ša. Nje­go­vo ba­vlje­nje srp­skom ri­ječ­ju uči­ni­lo ga je maj­sto­rom ri­je­či, umjet­ni­kom ri­je­či či­je se dje­lo či­ta, pri­ma, pam­ti. On je pro­sto bio ve­li­ki dar, bla­go­slov na­šeg vre­me­na. Žar­ko je čo­vjek iko­na, on je no­sio bol od dje­tinj­stva, ople­me­nji­vao ga, isto­vre­me­no je no­sio isti­nu, a ona uvi­jek bo­li i da­je no­vi ži­vot. No­sio je i utje­hu, a no­sio je i svje­tlost. Nje­gov bol je bio ple­me­nit, ljud­ski, ko­sov­ski, ali ne ma­nje i sve­čo­vje­čan­ski. Za­to je on svi­ma na­ma bio bli­zak – re­kao je vla­di­ka Jo­a­ni­ki­je.
Po­go­to­vo za­to što je u se­bi no­sio iz­mi­re­nje, a ne osu­du, ka­ko je do­dao vla­di­ka Jo­a­ni­ki­je, iako za nje­go­vog ži­vo­ta nje­go­vo dje­lo ni­je bi­lo do­volj­no vred­no­va­no.
Pred­sjed­ni­ca Or­ga­ni­za­ci­o­nog od­bo­ra, prof. dr Li­di­ja To­mić po­ja­sni­la je raz­lo­ge za odr­ža­va­nje ovog sku­pa u go­di­ni ka­da se na­vr­ša­va 80 go­di­na od ro­đe­nja ovog pi­sca i pet go­di­na od nje­go­ve smr­ti.
- Skup je or­ga­ni­zo­van s ide­jom da se po­sli­je jed­nog du­žeg pe­ri­o­da osvi­je­tli Ko­ma­ni­nov knji­žev­ni opus, da se kri­tič­kom i po­et­skom mi­šlju uka­že na svoj­stva nje­go­vog knji­žev­nog dje­la i da se, no­vim či­ta­njem, ino­vi­ra­ju i obo­ga­te knji­žev­no-isto­rij­ska tu­ma­če­nja nje­go­vog dje­la. S dru­ge stra­ne, Ko­ma­nin pri­pa­da tra­di­ci­ji srp­skog je­zi­ka i knji­žev­no­sti, kao i ver­ti­ka­li knji­žev­nog stva­ra­la­štva u dru­goj po­lo­vi­ni 20. vi­je­ka, zbog če­ga je neo­p­hod­no da se od­re­di zna­čaj Ko­ma­ni­no­vog dje­la – na­ve­la je dr To­mić. Po­seb­no na­gla­ša­va da je „Ko­ma­nin vje­ro­vao u sna­gu ri­je­či i bi­će je­zi­ka, u na­ta­lo­že­no pam­će­nje, u vječ­nost i `unutrašnje vrijeme` ko­je spa­ja pro­šlost, sa­da­šnjost i bu­duć­nost”.
Knji­žev­nik i ured­nik SKZ u Be­o­gra­du Dra­gan La­ki­će­vić is­ta­kao je da su glav­ne Ko­ma­ni­no­ve te­me pro­i­za­šle iz po­dje­le na po­bjed­ni­ke i po­ra­že­ne na­kon Dru­gog svjet­skog ra­ta. Kao po­se­ban kva­li­tet is­ti­če či­nje­ni­cu da iza svih nje­go­vih pro­znih ostva­re­nja, ko­ja su du­bo­ko ar­he­tip­ski tra­gič­na, hri­šćan­ski osvi­je­tlje­na, u stva­ri sto­ji po­e­zi­ja. Ka­ko is­ti­če, Ko­ma­nin je pi­sao „otvo­re­nu knji­gu”, na­gla­še­nog du­ha za­vje­šta­nja.
- To je ona knji­ga u ko­ju pi­sac uno­si naj­va­žni­je is­ka­ze svog du­hov­nog i mi­sa­o­nog ži­vo­ta, oda­bra­nu knji­žev­nu i lič­nu ma­te­ri­ju, po­e­tič­ku su­šti­nu ono­ga što je na dru­ga­či­ji na­čin pri­ka­za­no u pret­hod­nim knji­žev­nim ob­li­ci­ma – ka­že La­ki­će­vić.
Dr Du­ško Ba­bić ko­ji je go­vo­rio o bi­blij­skoj ko­no­ta­ci­ji Ko­ma­ni­no­vih te­ma, po­seb­no se ba­vio i zna­ča­jem sje­ća­nja u dje­lu ovog pi­sca.
- Čo­vjek je i živ i mr­tav u du­hu, u mi­sli i ri­je­či. Za­to je pr­vi i naj­gra­blji­vi­ji vid umi­ra­nja za­bo­rav, a sje­ća­nje osnov­ni čo­vje­kov ot­por umi­ra­nju. Od smr­ti je ote­to ono što osta­ne u sje­ća­nju, ali ne kao pro­sta či­nje­ni­ca sje­ća­nja, ne­go kao isti­na o ži­vo­tu, kao ču­var smi­sla i pri­pa­da­nja ne­čem vi­šem, ne­pro­la­znom. Upra­vo to je pro­stor pri­ča­nja i pri­če – ka­že dr Ba­bić.
Po­sljed­nja dva ro­ma­na, dr Jo­van De­lić po­sma­trao je to­kom ju­če­ra­šnje se­si­je kao la­bu­do­vu pje­smu, opro­štaj od ži­vo­ta, od­no­sno u okvi­ru su­ko­ba unu­tar jed­nog istog, a ne raz­li­či­tih svje­to­va. Po nje­mu Ko­ma­nin je na­gla­ša­vao kr­sto­no­snu sim­bo­li­ku, ko­ja ni­je ve­za­na sa­mo za hri­šćan­sko po­i­ma­nje čo­vje­ko­vog mu­če­ni­štva, ne­go i za naj­ra­ni­je ar­he­tip­ske mi­to­ve o lju­di­ma. Po nje­mu, bit­no je na­gla­si­ti i da je Ko­ma­nin bio auten­tič­ni tra­gi­čar u svo­jim ro­ma­ni­ma ba­la­da­ma.
- Ne­ma pi­sca u dru­goj po­lo­vi­ni 20. vi­je­ka ko­ji to­li­ko vje­ru­je u tra­ge­di­ju kao Ko­ma­nin. Za­što? Da bi­ste pi­sa­li tra­ge­di­ju mo­ra­te vje­ro­va­ti u si­stem vri­jed­no­sti. Vi mo­ra­te zna­ti što je vri­jed­no, a šta ni­je, raz­li­ko­va­ti do­bro od zla. Dva­de­se­ti vi­jek u taj si­stem vri­jed­no­sti mno­go ne vje­ru­je, to je vi­jek gro­te­ske, vi­jek ra­znih tra­gi­ko­me­di­ja, ali, Ko­ma­nin je vje­ro­vao i u ka­tar­zu i u tra­ge­di­ju – na­gla­ša­va dr De­lić.
Uče­sni­ci­ma na­uč­nog sku­pa i go­sti­ma ju­če je to­kom pri­je­po­dnev­nih se­si­ja pri­ka­zan do­ku­men­ta­rac So­nje Vu­ja­di­no­vić iz 1997, „Tra­ga­nja Žar­ka Ko­ma­ni­na” u pro­duk­ci­ji TV Nik­šić.
Pla­ni­ra­no je da se do ja­nu­a­ra na­red­ne go­di­ne ob­ja­vi zbor­nik ra­do­va sa ovog sku­pa.
Ž.J.


Su­kob, za­bo­rav, po­mi­re­nje

Dru­gu pri­je­po­dnev­nu se­si­ju otvo­ri­lo je iz­la­ga­nje prof. dr Pe­tra Pi­ja­no­vi­ća ko­ji nje­go­va po­sljed­nja dva ro­ma­na „Ako te za­bo­ra­vim, moj oče” i „Lje­to­pis vječ­no­sti” po­sma­tra kao dip­tih ro­man. Dr Mar­ko Ne­dić ta­ko­đe je go­vo­rio o zna­ča­ju sje­ća­nja u nje­go­vim ro­ma­ni­ma, dok se prof. dr Živ­ko Đur­ko­vić usre­do­to­čio na mo­ti­ve nje­go­vih ro­ma­na, ko­ji po­ti­ču od sa­svim re­al­nih to­po­sa i de­ša­va­nja u Dru­gom svjet­skom ra­tu. Za­to, ka­ko se mo­glo shva­ti­ti iz ovog iz­la­ga­nja, mo­že­mo pra­ti­ti li­ni­ju na ko­joj se na­la­ze su­kob, za­bo­rav, po­mi­re­nje, spa­se­nje i oči­šće­nje, od­no­sno da či­ta­vo nje­go­vo dje­lo te­ži ka pre­va­zi­la­že­nju po­gub­nih brat­skih po­dje­la u Cr­noj Go­ri. Knji­žev­nik Mi­lu­tin Mi­ćo­vić ba­vio se te­mom po­ra­že­nih u Ko­ma­ni­no­vom dje­lu.
- Po­ra­že­ni su oni ko­ji sa­zna­ju du­blju isti­nu i kroz sa­zna­nje te isti­ne, je­di­no ta­ko je mo­gu­će opro­sti­ti krv­ni­ku, i to je po­en­ta ci­je­log Ko­ma­ni­no­vog dje­la. Do­mo­ći se du­blje isti­ne, gdje je pra­šta­nje, i gdje Bož­ja si­la uče­stvu­je u ob­na­vlja­nju na­še pr­vo­bit­no­sti gdje mo­že­mo svi­ma sve opro­sti­ti – re­kao je Mi­ćo­vić.
Na kra­ju se obra­tio dr Si­ni­ša Je­lu­šić, ko­ji je raz­la­gao te­zu o tra­gič­no­sti Ko­ma­ni­no­vih ju­na­ka u ana­lo­gi­ji sa an­tič­kom tra­ge­di­jom.


Su­ro­ve stra­ni­ce isto­ri­je i knji­žev­no­sti

To­kom pr­ve se­si­je go­vo­rio je i pje­snik Ran­ko Jo­vo­vić, ko­ji is­ti­če da je Ko­ma­nin ukle­ti pje­snik, či­je pro­zno dje­lo je su­ro­vi afo­ri­zam srp­ske knji­žev­no­sti, či­ja taj­na još ni­je do kra­ja de­ši­fro­va­na.
– Ko­ma­ni­no­va du­ša vje­ru­jem i da­nas sa­nja istin­ski bo­lji svi­jet, od onog bo­ljeg za ko­ji su se bo­ri­li bra­ća i krv­ni­ci. I sad, ja vi­dim mog pri­ja­te­lja i istin­skog bra­ta ka­ko ho­da be­o­grad­skim uli­ca­ma, ka­ko se osmje­hu­je li­jep i lep kao Alek­san­dar Blok, a nje­go­va po­ja­va ne­će pre­sta­ti da svje­do­či u srp­skoj li­te­ra­tu­ri o su­ro­vim stra­ni­ca­ma, o brat­skoj po­gi­bi­ji i za­blu­di – na­gla­sio je Jo­vo­vić.