-Čišćenjem ruševne zgrade i okolnog placa od samoniklog bilja, pred očima javnosti ponovo se otkrila zaboravljena i zapostavljena kulturna istorija Risna. Prema predanju, u ovom objektu je djelovala stara risanska škola, na čijem je prvom spratu bila radionica ikonopisaca bokokotorske slikarske škole Dimitrijević – Rafailović. U njoj je nastalo preko hiljadu ikona, a u selima Grblja, Luštice, Paštrovića ručno je izrezbareno nekoliko desetina ikonostasa i živopisano više seoskih crkava, čime je ova ikonopisačka loza iz Risna značajno doprinijela očuvanju pravoslavne crkvene tradicije. Kroz pet generacija porodice Dimitrijević – Rafailović, nastanjene u Risnu, jedanaest ikonopisaca gaje tradicije pećko-moračkog slikarstva u periodu od osamdesetih godina 17. vijeka, kroz cijeli 18. do druge polovine 19. vijeka.
Ostaci zidova zgrade koji se nalaze na podzidanom placu, tik iznad nove kapele, u produžetku risanskog parka, dio su sakralnog ansambla sa crkavama Sv. Petra i Pavla i Sv. arhanđela Mihaila, koje baštine dio ikonopisačkog nasljeđa Dimitrijevića – Rafailovića. Unutar ruševnog zdanja sačuvani su dijelovi nekadašnjeg mlina za masline, koga su pokretali ljudi. Zgrada je istočnim zidom prislonjena uz groblje koje se nalazi na višoj koti u odnosu na park iz kojeg se ulazilo u prizemlje sa mlinom za masline. Sa sjeverne strane, prislonjeno uz bočni zid, stajalo je stepenište, koje je vodilo na prvi sprat – u radionicu slikara ikonopisaca, ističe Zorica Čubrović, arhitekta u Upravi za zaštitu kulturnih dobara, odjeljenje u Kotoru. Ona je došla i do katastarskog plana Risna iz 1838. godine na kome se vidi i položaj škole u okviru sakralnog kompleksa.
Pošto je riječ o značajnom kulturno-istorijskom nasljeđu, Direkcija za uređenje i izgradnju Kotora će u okviru svojih mogućnosti finansijski će podržati očuvanje i obnavljanje stare risanske škole, rekao je Milijan Samardžić, član Savjeta Direkcije. Radovi se obavljaju na inicijativu risanskog crkvenog odbora u saradnji sa Direkcijom i Upravom za zaštitu kulturnih dobara – Centrom za konzervaciju i arheologiju Crne Gore, a na predlog risanskog paroha Momčila Glogovca. U planu je da se nakon obavljenih arheoloških istraživanja napravi projekat kojim bi se ovaj lokalitet revitalizovao i priveo turističkoj namjeni.
– Djelo Dimitrijevića – Rafailovića prožima i povezuje likovni izraz šireg kulturnog područja... Mada anahron, njihov rad predstavlja likovno i duhovno bogatstvo od izuzetnog značaja, bez kojega bi danas bila nezamisliva kulturna i sakralna mapa Boke i šireg okruženja, zaključuje istoričarka umjetnosti Tatjana Kriještorac, autorka izložbe „Bokokotorski ikonopisci Dimitrijevići – Rafailovići”, koja je predstavljena 2002. godine u Kulturnom centru „Jadran – Art” u Perastu, u saradnji sa Pravoslavnim arhijerejskim namjesništvom bokokotorskim u Kotoru.
Pojavi bokokotorske ikonopisne škole prethodilo je slikarstvo obnovljene Pećke Patrijaršije, čiji su najistaknutiji nosioci bili Longin, pop Strahinja iz Budimlja, Georgije Mitrofanović i kir Kozma, sa učenicima Avesalom Vujučićem, Andrijom Raičevićem i zografom Radulom. Dimitrije se dokazao kao freskoslikar: od 1699. do 1718. godine freskopisao je pet crkava u Boki Kotorskoj: crkve Sv. Đorđa u Šišićima, Sv. Mine u Prijeradima i Sv. Nikole u Pelinovu u Grblju, Sv. Petke u Mrkovima na Luštici (za koju je izradio i ikonostas) i kapelu Gospe od Rozarija u staroj Crkvi Sv. Eustahija u Dobroti, koja je kasnije porušena. Njegove drvorezbarske vještine prepoznate su i na carskim dverima Crkve Sv. Stefana u Svetom Stefanu, „Tvrdoškim dverima” u manastiru Savina i drugim crkvama. U Crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu rukodjeljao je ikone Isusa Hrista, Sv. Nikole i Sv. Đorđa, Bogorodice sa Hristom i arhanđelima, Sv. Jovana Krstitelja i Sv. Save; za ikonostas crkve Sv. Luke u Kotoru napravio je naddverja, ikone Sv. Đorđa, Sv. Luke i Sv. Dimitrija, kao i ikone sa ikonostasa Crkve Sv. Đorđa u Šišićima (Grbalj), te ikonu Uspenja Bogorodice u Manastiru Morača. Djelimično je sačuvan i ikonostas Crkve Sv. Nikole iz 1714. godine u manastiru Praskvica.
– Dimitrije je imao četiri sina: Gavrila, Rafaila, Georgija i Danila. Svi su se bavili slikarstvom. U sljedećoj generaciji porodičnu tradiciju nastavljaju Rafailovi sinovi Petar i Vasilije, koji su se počeli potpisivati po ocu – Rafailovići, što će kao porodično prezime zadržati i sljedeće generacije. Njihovim stopama idu Vasilijevi sinovi Georgije (Đorđe) i Hristofor. Posljednji sačuvan Hristoforov rad potiče iz 1854. godine. Nakon te godine ikonopisom su se još za neko vrijeme bavili njegovi sinovi Jovan i Ivo. Oni su se, međutim, početkom druge polovine 19. vijeka posvetili svešteničkom pozivu, čime se ugasila gotovo dva vijeka duga ikonopisna tradicija ove porodice – zapisala je Tatjana Kriještorac.
M. D.Popović


Od Morače i Njeguša do Splita, Sarajeva i Beograda

Najstarijem Dimitrijevom sinu Gavrilu se, pored ostalog, pripisuje ikonopisanje moračke ikone Sv. Jovana Krstitelja iz 1714. godine, a njegov mlađi sin Rafailo ostavio je svoj potpis na mnogim djelima kao što su ikona Arhanđela Mihaila i Gavrila sa scenama čuda, koja se čuva u Umjetničkoj galeriji BiH u Sarajevu, pet ikona u manastiru Piva, ikonostas Bogorodičine crkve u Njegušima, a mnoge Rafailove ikone danas se čuvaju u Narodnom muzeju u Beogradu, Galeriji umjetnina u Splitu, Umjetničkoj galeriji u Dubrovniku.


Prepoznatljiv stil

Dimitrije Daskal prihvatio je i zadržao mnoga likovna rješenja zografa Radula, primjećuje Tatjana Kriještorac, ukazujući na položaj glave – tročetvrtinski profil, sa pogledom okrenutim ka posmatraču, oblik lica koji se širi ka čelu, a sužava ka bradi, kao i na shematizovan raspored bora i sjenki na licu (šablonizovani uvojci brade, brkova i kose). I pored velike pažnje sa kojom su obrađivani i često bogate zlatne dekoracije (šrafure), nabori na odeždama više su podvrgnuti šablonu, nego što su prilagođeni anatomiji tijela.


O rodonačelniku

U doktorskoj tezi „Bokokotorska ikonopisna škola 17/19. vijeka”, objavljenoj u Zadru 1983. godine i stručnom radu „Ikonopisna djela Dimitrija Daskala u Risnu” objavljenom u listu „Boka” 1980. godine, mr Rajko Vujičić je zaključio da se Dimitrije Daskal, rodonačelnik bokokotorske slikarske porodice, doselio u Boku makar jednu deceniju prije Velike seobe, a na osnovu najranije datovanog djela u Boki, ikone Isusa Hrista iz 1680/81. godine, koja se nalazi u Crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu i koja se pripisuje Dimitriju. Dimitrije Daskal doselio se u Kotor iz oblasti između Kolašina i Peći nešto prije 1680. godine, objašnjava Tatjana Kriještorac, pozivajući se na podatke Risanskog katastika iz 1704. godine, u kome se, pored Dimitrija, pominju i njegova supruga, tri sina i jedna kćerka. Iz zapisa sa ikone Uspenja Bogorodice iz Manastira Morače nastale 1713. godine, poznata su i imena Dimitrijevih predaka – djed David, baba Ljiljana, otac Bosno, majka Danica, supruga Fema (Eufemija).