Manastir Kom, posvećen Uspenju Presvete Bogorodice, proslavlja šest vjekova postojanja. U nizu srednjovjekovnih spomenika na Skadarskom jezeru, manastir Kom zauzima posebno mjesto - osim toga što je bio nekadašnje sjedište Zetske mitropolije, značaj manastira Koma je i u tome što je to danas jedini sakralni objekat iz perioda Crnojevića koji je u cijelosti sačuvan.
Manastir, sa istoimenom crkvom, nalazi se na Skadarskom jezeru u blizini Žabljaka Crnojevića, na ogranku Andrijske (Odrinske) gore, koji se u vodoplavnom periodu pretvara u ostrvo, dok se za sušnog ljeta do manastira može doći puteljcima kroz močvaru. U basenu Skadarskog jezera Presvetoj Bogorodici posvećeni su i manastirski kompleksi Starčeva Gorica, Beška, Moračnik i Gornji Brčeli, kao i mnoge parohijalne crkve.
Vrijeme gradnje manastira Kom datira negdje između 1415. i 1427, a ktitori su mu Đurađ i Lješ (Aleksa) Crnojević. Na Komu je kratko vrijeme, nakon Prevlake, Budve, Prečiste Krajinske i Vranjine, bilo i sjedište Zetske mitropolije.
Manastirski kompleks se može podijeliti na dva dijela. Crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice sa trijemom je povučena istočno i izdvojena od ostalog dijela manastira. Drugi dio čine konaci podignuti na zapadnoj strani ostrva.
Manastirska crkva Uspenja Bogorodice je jednostavno jednobrodno zdanje, koje, sa okomitim krovovima svojih paraklisa, kao da je poleglo u kamenjar ostrva. Polovinom XV vijeka, oko 1470. godine, hram Uspenja Bogorodice dobija bočne kapele – paraklise. Izgradnjom paraklisa crkva je dobila prostrani drveni trijem, koji je obuhvatao i kapele. Dogradnje su ostvarene u doba intenzivnog duhovnog života i materijalnog blagostanja, kada je Kom uživao dobra o kojima govori povelja Cetinjskog manastira. Crkva je još dva puta doživjela izvjesne izmjene. Crkva Uspenja Presvete Bogorodice jedina je od crkava na ostrvima Skadarskog jezera u kojoj su se sačuvale freske. Živopisana je u dva maha, prvi put oko 1470. godine. U drugoj polovini XVI vijeka, po obnovi Pećke patrijaršije 1557. godine, dolazi do istorijskog graditeljskog zamaha kada se obnavljaju i podižu mnoge crkve i manastiri. Smatra se da je u to doba crkva na Komu dobila svoj današnji živopis, koji prekriva unutrašnjost hrama i zapadnu fasadu. Prilikom živopisanja hrama, zatvoreni su originalni prozori na apsidi i južnom zidu, kako bi se dobile površine za nesmetano islikavanje određenih kompozicija. Nije poznato kada je hram dobio današnji izgled.
Pored crkve se nalaze zgrade manastirskih konaka, podignutih na zapadnoj strani ostrva i strategijski dobro lociranih na stijeni, odakle se pruža impresivan pogled na jezersku panoramu. Kompleks je vrlo rano dobio izgled utvrđenja. Opasan je kamenim zidom i ima dvije kapije od kojih je glavna na jugozapadnoj strani.
U doba uspona manastir Kom je bio veoma bogat. Kao sjedište Zetske mitropolije, manastir je raspolagao sa velikom imovinom, jer plodno zemljište, koje danas plavi Skadarsko jezero, nalazilo se pod usjevima, vinogradima i pašnjacima. Padom Žabljaka 1478. godine, Turci su bili u neposrednom susjedstvu, tako da već 1485. godine Ivan Crnojević u povelji o osnivanju Cetinjskog manastira prilaže ovom manastiru sva imanja koja su nekada pripadala Komu.
Oko 1520. manastir je opet aktivan, da bi potom zapustio. Ipak, to nije bilo definitivno napuštanje manastira, jer znamo da je u drugoj polovini XVI vijeka Kom iznova živopisan, što ukazuje na to da je i tada morao biti živ. Tokom XVII i XVIII vijeka manastir je skoro zapustio.
Osim obnavljanja službe u drugoj polovini XIX vijeka, na dan Uspenja Presvete Bogorodice, kada su se na Komu održavali i zborovi Ceklinjana, manastir je tokom XIX i skoro čitavog XX vijeka bio neaktivan i zapušten poput drugih manastira na Skadarskom jezeru, koji se zajednički nazivaju Zetska Sveta Gora.
Poslije nekoliko vjekova zapustjelosti, manastiru se ponovo vraća život na kraju XX vijeka. Blagoslovom mitropolita crnogorsko-primorskog Amfilohija Radovića, manastir Kom naseljavaju monasi 1998. godine i počinje duhovna, a sa njom i fizička obnova svih manastirskih sadržaja. Sanacija i revitalizacija manastirskog kompleksa je izvedena u nekoliko faza. Mitropolit Amfilohije služio je u manastiru Kom 2. oktobra 2005. godine Svetu arhijerejsku liturgiju, i tom prilikom je poslije vjekovnog propadanja manastirskog kompleksa bio u prilici da osvešta zvonik i dio konaka, a nakon Liturgije i veliki krst podignut na vrhu ostrvskog uzvišenja. Pored radova koji su osveštani 2005. do danas izvedeni su i svi drugi radovi na obnovi i rekonstrukciji konaka i drugih pomoćnih objekata kao i uređenju čitavog manastirskog kompleksa. Od povratka monaškog života na Komu 1998. godine, manastir je postao i mjesto sabiranja mnogih poklonika i dobročinitelja iz Crne Gore i inostranstva. Posebno su brojna sabranja vjernika iz Riječke, Lješanske, Crmničke i Zetske regije prilikom vaskršnjih praznika i proslave manastirske slave na dan Uspenja Presvete Bogorodice. Milošću Božijom i velikim zalaganjem monaha i dobročinitelja sa raznih strana, manastir Uspenja Presvete Bogorodice na ostrvu Kom, u posljednjih nekoliko godina skoro u potpunosti zablistao starim srednjovjekovnim sjajem što se moglo vidjeti prilikom proslave 600. godišnjice na dan Uspenja Presvete Bogorodice prošle godine, 28. avgusta.
Jovan B. MARKUŠ


Sačuvana samo jedna prvobitna freska

Porazna je činjenica da od nekadašnjeg bogatog opusa srednjovjekovnog zidnog slikarstva hramova u Skadarskom basenu postoji samo freska Bogorodice sa Hristom, naslikana u apsidi sjevernog paraklisa crkve manastira Koma, koja je proizvod umijeća iskusnog i kvalitetnog freskopisca koji je svoje aktivnosti razvijao, kako se pretpostavlja, negdje oko 1470. godine. Između dva svjetska rata postojao je plan da se obnovi manastir, o čemu svjedoče sačuvani crteži postojećeg i projektovanog stanja iz 1938. izrađeni za potrebe Mitropolije crnogorsko-primorske. Poslije Drugog svjetskog rata manastir je 1949. g. stavljen pod režim državne zaštite kao spomenik sakralne arhitekture, ali je i poslije toga dugo vremena ostao zapušten, bolje rečeno bio u ruševinama. O tome najupečatljivije svjedoče pisma blaženopočivšeg mitropolita crnogorsko-primorskog Danila Dajkovića, upućena Zavodu za zaštitu spomenika kulture Crne Gore 1972/1973, kao i foto-dokumentacija Zavoda iz 1986. Osamdesetih godina XX vijeka izvršeni su djelimično istraživački radovi, sanacija objekta i konzervacija fresaka (1993). I poslije ponovnog stavljanja manastira pod režim državne zaštite kao spomenika sakralne arhitekture I kategorije 1994. nastavilo se dalje njegovo propadanje, šta je bilo i logično, jer osim djelimično sanirane crkve i dalje su drugi manastirski sadržaji ostali ruševine.


Grobna crkva Crnojevića

Manastir Kom je slijedio tradiciju grobnih crkava. O tome svjedoči jedan dokument iz 1444. godine u kojem se Gojčin Crnojević žali mletačkim vlastima u Kotoru i moli da se povrate sva oduzeta dobra manastirima i crkvama na Zetskom jezeru koje su gradili njegovi stari i drugi zetski gospodari i u kojima se svi oni sahranjuju. U naosu manastirske crkve i danas se nalaze nadgrobne ploče Đurđa, Lješa, Stefana i Mare Crnojević.


Njegoš na Komu postao arhimandrit

Poštujući sjećanje na nekadašnje sjedište Zetske mitropolije i slavnu prošlost Crnojevića, budući mitropolit Petar II Petrović Njegoš je na Komu proizveden za arhimandrita – raško-prizrenski mitropolit Zaharije došao je u manastir Kom, gdje je budućeg mitropolita Petra II rukopoložio u čin đakona, jeromonaha i potom u zvanje arhimandrita 31. januara 1831. godine.