-Prof. dr Krinka Vidaković Petrov

Srpska štampa u Americi se 1904. sastojala od svega nekoliko listova. Veljko Radojević, koji je tad bio već pokrenuo „Srpsku nezavisnost“ u San Francisku, komentarisao je druge listove lakonski, cinički i ponekad nepravedno. Tako je pisao da „Srpsku stražu“ „ne možemo računati“ u ozbiljne listove, da „Slavjansko jedinstvo“ „nije ni po imenu srpski list, iako mu je urednik čisti i ovijeni Srbin, koji brani pored slovenskih i srpske interese“, da „Sloboda“ „neće nikako da pretresa naše nevaljalštine mira radi“, a da jedini „Srpski rodoljub“, osamljen, kao „tužan sirak bez igdje ikoga“, treba da se bori protiv svih naših nevaljalština u Americi. Danas ko hoće da pokrene novi srpski list u Americi (izuzimajući onake listove kao što je „Srpska straža“), treba da se žrtvuje moralno i materijalno, a to zaista neće niko raditi od obijesti, već od viteške nevolje...“
Tomanović je bio zainteresovan da izda prvi srpski kalendar u Americi, te je o tome pregovarao s Milanom Obradovićem (urednikom „Vijenca“) iz Pitsburga. Kalendar je trebalo da se zove „Srbadija“. Obradovićev predlog bio je da se napišu portreti 100 znamenitih Srba iz Amerike, a da se u kalendar uključe književni prilozi srpskih pisaca iz domovine i iz Amerike. Tomanović se zainteresovao za objavljivanje „prvog srpskog kalendara u Americi“ za 1905. godinu, a kao svoj doprinos je najavio udžbenik engleskog jezika „za naš svijet“, koji je „udesio i napisao Jovo Tomanović“. Ovo je sve navedeno u književnom oglasu koji je Tomanović objavio u „Srpskoj nezavisnosti“.
On je takođe počeo da se bavi izdavaštvom. Prva knjiga koju je izdao 1905. bilo je „Putovanje Srba u Ameriku“ izvjesnog Riste Milovanova Jegdića. Jegdić je u stihovima opisao svoje putovanje od Drobnjaka do Njujorka, ali je Radojević dočekao ovu knjigu na nož, ocjenjujući da ona „ne zaslužuje da trošimo riječi“. Pošto planirani kalendar ipak nije objavljen, Tomanović je objavio svoj udžbenik engleskog jezika kao zasebno izdanje. To je bila prva knjiga ove vrste objavljena u Americi, a koju je sastavio srpski autor: „U njoj je na 16 stranica šesnaestine zabilježeno što je najpotrebnije da zna svaki Srbin kad stupi na Kolumbovo zemljište“.
Čeda Pavić je 1906. u Njujorku počeo da izdaje „Srpski američki glasnik“, ali se ovaj list ubrzo ugasio. Pavić je potom prešao u Pitsburg, gdje je od maja 1907. do septembra 1909. bio urednik „Amerikanskog Srbobrana“. U trenutku kada je jedna frakcija „Srbobrana“ 1909. odlučila da odustane od dogovora postignutog u Klivlandu, te da nastavi da radi nezavisno od novog saveza „Sloge“, Čeda Pavić je bio urednik, a Proka Jovkić slovoslagač „Amerikanskog Srbobrana“. Pošto su njih dvojica podržavali „Slogu“ na čelu sa Pupinom, proglašeni su „izdajnicima“, te su dobili otkaz. Pavić se vratio u Njujork, gdje je postavljen za urednika „Srbobrana“, novog glasila saveza „Sloga“.
List „Radnik“ pokrenut je u Njujorku vjerovatno 1906. Urednik ovog ljevičarskog lista bio je Radovan Lale Jovanović, a izdavač Špiro Zečević. Jovanović je prethodno bio član redakcije „Rodoljuba“. Ovo je bio najstariji srpski socijalistički list, savremenik „Radničke straže“ u Čikagu, a prethodnik srpskog socijalističkog „Narodnog glasa“ (koji je pokrenut kasnije u Čikagu).
Anarhistički list „Volja“ izdavao je jedan Srbin, radnik, o svom trošku, te je list izlazio neredovno.
Na konvenciji održanoj 1909. u Klivlandu osnovan je Savez sjedinjenih Srba „Sloga“. Za njegovo sjedište određen je Njujork. Dogovor je bio da se „Amerikanski Srbobran“ prebaci iz Pitsburga u Njujork, gdje bi nastavio da izlazi kao glasilo novog saveza, a za uredniika je postavljen Petar O. Stijačić. Pavle Hadži-Pavlović postavljen je za sekretara, a Boža Ranković za blagajnika. Sledeća konvencija zakazana je za 1910. godinu i trebalo je da se održi u Čikagu. Ove odluke značile su da se sve ono što su do tada ostvarili savezi u Čikagu i Pitsburgu prenosi u Njujork, a razlog za to je bio Pupin, koji nije mogao da rukovodi ovom organizacijom ukoliko njeno sjedište ne bi bilo u ovom gradu. Shvativši šta to znači, čelnici pitsburškog saveza su se predomislili.
Tako je dio Srpskog pravoslavnog saveza „Srbobran“ nastavio da djeluje samostalno u Pitsburgu, zadržavši svoj list „Amerikanski Srbobran“. Novi savez „Sloga“ je pod Pupinovom upravom 1909. pokrenuo svoj list koji se zvao „Srbobran“. Ovaj nedjeljnik, koji je izlazio do 1919. u Njujorku, uređivali su Čeda Pavić, Boža Ranković, Petar O. Stijačić, a potom Dušan Popović i Miloš Trivunac.
Pitsburški „Amerikanski Srbobran“ i njujorški „Srbobran“ odmah su ušli u polemiku, u kojoj je razmijenjeno mnoštvo uvreda i ličnih kleveta. Konvencija u Čikagu 1910. potvrdila je ovaj duboki razdor, te se polemika u raznim vidovima nastavila, šireći se i na druge listove. Vremenom se otpor prema Pupinu i njegovim saradnicima širio, a ta bespoštedna borba, štetna po opšte srpske interes, vodiće se nesmanjenom žestinom sledećih desetak godina.
(NASTAVIĆE SE)