- Preveo i priredio: VOJIN PERUNIČIĆ

Moskoviju, koja je bila geografski odsječena od zapadne Evrope u pedesetim godinama XVI vijeka, uz to, politički blokirana od Litvanije, Poljske i Njemaca, spasila je od totalne izolacije ekonomska kriza u Engleskoj, kao i politička vidovitost Ivana Groznog.
Baš u tom periodu su nastupila loša vremena za engleske trgovce, potražnja engleske robe u Evropi je naglo pala, a cijene na uvoz su počele da rastu. Da bi našli novo tržište za promet roba, Englezi su pošli tim istim putem, kojim su do tada prolazili Španci i Portugalci. Poslije dugog dogovaranja sa poznatim moreplovcem Sebastijanom Kobotom 1553. godine, Engleska je odlučila da pošalje tri broda na istraživanje novih teritorija i pronalaženje mogućeg sjevernog puta za Kinu i Indiju.
Kao i u slučaju sa Kolumbom, moreplovci se nijesu našli tamo gdje su planirali, ali su se napori i rizik organizatora ekspedicije isplatili. Dva broda su ostala okovana ledom u vodama na sjeveru, a treći „Edvard Bonaventura“, umjesto vrele Indije, našao se na ruskom sjeveru, u delti rijeke Dvine, pored zidina Nikoljsko-korelskog manastira. Kapetan broda Ričard Čensler, saznavši gdje se nalazi i brzo procijenivši mogućnost korisne saradnje sa Rusima, odlučio je da ode kod cara u Moskvu. Ivan Grozni, sa svoje strane, dobro je razumio kakve se ogromne mogućnosti otvaraju pred Rusima za otvaranje novih sjevernih vrata u Evropu i zato je gostu priredio najtopliji prijem.
Englez se vratio u domovinu sa konkretnim predlozima za trgovinu, saradnju i prijateljstvo. Razgovaralo se o najvećem trgovačko-ekonomskom projektu u tim vremenima. Stvarala se „Englesko-ruska kompanija“ sa velikim finansijskim investicijama za rusku ekonomiju i najvećim ovlašćenjima i privilegijama za agente kompanije.
Rusi su, trudeći se da izađu iz izolacije, bili spremni da daju Englezima neuobičajene povlastice kao strancima. Ugovorom su bili predviđeni isključivo povoljni uslovi:
„Članovi, agenti i službenici kompanije imaju svukuda otvoren put, imaju pravo da se svugdje zaustave i trguju nesmetano i slobodno i bez carina, a takođe imaju pravo da odlaze i u sve druge zemlje“.
Poslednja tačka ugovora bila je posebno važna za Engleze jer im je omogućavala da koriste rusku teritoriju, da mogu ući u Persiju i ići dalje.
Englezi su imali punu slobodu za iznajmljivanje personala, mogli su da kažnjavaju i otpuštaju saradnike sa posla. Sa svim zaposlenim u kompaniji je upravljao specijalni predstavnik, koji je bio upućen iz Engleske, takozvana glavna ličnost (na engleskom: faktor), i upravo on je imao pravo da im „sudi i da ih kažnjava“. Ruske vlasti su bile obavezne da pomažu glavnom faktoru u slučaju neposlušnosti bilo kojeg Engleza.
Moskva je takođe uzimala na sebe obavezu da sve žalbe i pritužbe Engleza na Ruse hitno razmotri i strogo kazni krivce, da to bude „primjer drugima“. Istovremeno se predviđalo da ako Englez bude uhapšen, onda on ne može biti zatvoren u tamnicu bez prethodnog obavještavanja rukovodstva kompanije. Osim toga, u ovom slučaju je posebno naglašeno pravo da se uhapšeni može osloboditi polaganjem kaucije. Na kraju, u ugovoru je pisalo da roba kompanije ne može biti zaplijenjena nigdje „ni za kakav dug, ako se Englezi lično ne pojavljuju kao glavni dužnici“.
Samoljubiva Rusija nije ranije ni sa kim potpisivala sličan ugovor. Odrekavši se mnogih suverenih prava, Moskva je, ipak, dobila dosta, engleska kruna je dala saglasnost na slobodan izlazak iz Engleske u Rusiju majstorima, zanatlijama i drugim umjetnicima raznih profesija. Rusi su uspjeli da probiju blokadu. U Rusiju je stizalo za nju glavno bogatstvo – zapadnoevropsko znanje. Neprijatelji Rusije su preduzeli sve da ubijede Engleze da prekinu saradnju sa Moskvom.
Interesantna su pisma poljskog kralja Sigismunda upućena kraljici Jelisaveti u periodu od 1567. do 1568. godine, u kojima on jadikuje da Rusija, koristeći trgovačke veze sa Engleskom, ne dobija samo naoružanje koje joj je potrebo za rat već i specijaliste, koji među Rusima šire korisne informacije i tehnička znanja. 13. marta 1568. godine Sigismund piše:
„Mi vidimo da se Moskovit, taj neprijatelj, ne samo našeg carstva nego i stalni neprijatelj svih slobodnih naroda, zahvaljujući moreplovcima koji su nedavno plovili sjevernim vodama, obilato snabdijeva naoružanjem i opremom, i vidimo da se ona snabdijeva majstorima koji ne prestaju da za nju izrađuju oružje, opremu i druge slične stvari, koje su do sada bile nečuvene i neviđene u toj varvarskoj zemlji. Povrh toga, što zaslužuje veću pažnju, on dobija informacije o svim našim, čak i tajnim namjerama, da bi ih zatim koristio za sebe, što bi, ne daj Bože, dovelo sve nas do propasti i pogibije. Znajući sve to, mi smatramo da se ne treba nadati da ćemo mi dozvoliti da takva plovidba bude slobodna“.
Poslednja prijetnja britanskim morskim vukovima bila je u stvari blefiranje i govori samo o očajnom stanju kralja Sigismunda.
U drugom pismu pisao je skoro isto:
„Mi vidimo da Moskovit svakog dana postaje sve jači. Mi smo se do sada osjećali pobjednicima nad njim samo zato što je on divljak u ratovima i neznalica u politici. A ako se nastavi sa tim pomorskim saobraćajem, onda za njega neće biti ništa nepoznato. Te oruđe, koje dovoze u Narvu i koje je čini sposobnijom za ratna dejstva, on će, Bože me sačuvaj, uništiti ili pokoriti svakog ko mu se bude protivio“.
(NASTAVIĆE SE)