-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Krajem devetnaestog i početkom dvadesetog vijeka u Ameriku se doselio veliki broj Srba iz Banije, Korduna i Like, a jedna od najvećih koncentracija novih srpskih iseljenika formirana je u Pensilvaniji. Kad su pensilvanijski Srbi, uglavnom Krajišnici, pripremali osnivanje Srpskog pravoslavnog saveza „Srbobrana“, prvo su se za savjet i podršku obratili svom zemljaku – Tesli. Tesla je dao svoju moralnu podršku, ali se nije ni na koji drugi način mogao uključiti u rad saveza. Osnivači saveza su odali čast Tesli postavljajući ga za počasnog predsjednika.
Kasnije su se i drugi Srbi obraćali Tesli raznim povodima. Tesla je prihvatio da bude kum srpske crkve u Geriju, ali je za tu priliku delegirao jednog predstavnika. Bio je blizak sa sveštenikom Jovanom Krajnovićem, zemljakom iz Like, kao i sa Pajom Radosavljevićem, ali ne i sa Pupinom. Kada je sveštenik Vojislav Gaćinović došao u Njujork 1938. i osnovao crkveno-školsku opštinu, posjetio je tim povodom Teslu: „Tesla se obradovao tom poduhvatu da i Njujork dobije takvu opštinu i odmah prihvatio da bude njen počasni predsjednik, dok je Radosavljević postao počasni potpredsjednik“. Međutim, Tesla nije bio aktivni vjernik. Primao je na razgovor mnoge Srbe, ali nije aktivno učestvovao u radu nijedne srpske svjetovne ili crkvene organizacije u Americi. Ono što sva svjedočanstva potvrđuju to su njegovo suštinsko rodoljublje, ponos na srpsko porijeklo i emotivna vezanost za srpsku narodnu poeziju – ono što je iz svog djetinjstva sačuvao do smrti, onako kao što je čuvao pletenu torbicu za knjige i hljeb, koju mu je majka isplela kad je pošao u školu (ona se i danas može vidjeti u Teslinom muzeju u Beogradu). Kada je trebalo da piše o Zmaju i njegovoj poeziji, Tesla je osjetio potrebu da piše i o narodnoj poeziji. Mnogo godina kasnije, kada ga je posjetio Perun Perunović, guslar koji je obilazio srpske zajednice u Americi u okviru kampanje za regrutovanje dobrovoljaca, on je posjetio i Teslu. Tom prilikom Tesla mu je rekao:
„Vi ste vojnik i guslar. Ja volim gusle i narodnu pjesmu. Imam ćirilicom štampane sve Vukove narodne pjesme i često pročitam po koju, koliko da se osvježim narodnim duhom i da ne zaboravim srpski jezik. Gusle su mi ostale u trajnoj uspomeni još dok sam bio dijete u Lici. Ja volim junake, naročito sam očaran novim junaštvom srpske vojske, koje je potamnilo slavu Grka i Rimljana“.
Kada je poslije večere Tesla htio da čuje gusle, „koje veli da nije čuo ima četrdeset godina“, Tesli „potekoše suze“, te reče: „Gusle su najjača sila da osvoje dušu Srbinovu“. Prema svjedočenju Save Kosanovića, Tesla je umro držeći u rukama Vukovu knjigu srpskih narodnih pjesama.
Za razliku od Tesle, Pupin nije imao posebnu ljubav prema književnosti, ali je i on bio zadojen srpskom narodnom poezijom, njenim pogledom na svijet i njenom etikom. Pišući o onome što je donio u Ameriku kao iseljenik, Pupin je istakao da je to duboko poštovanje i divljenje za uzvišene tradicije srpskog naroda: „To su me učili moja majka i nepismeni seljaci na susjedskim posijelima u Idvoru i nikada nijedno drugo učenje nije ostavilo dublji utisak na mene“. Pupin je od svog dolaska u Ameriku bio posvećen nauci i na tom polju nizao je uspjeh za uspjehom. Međutim, 1909. je došlo do ogromnog preokreta u njegovom životu. To je bila godina kada se poslije više decenija boravka u Americi uključio u život srpske iseljeničke zajednice u ovoj zemlji, i to učinio s izuzetnom posvećenošću i rodoljubivim žarom. Izgledalo je kao da se obistinio njegov zaključak iz razgovora vođenim sa sveštenikom prilikom njegove prve posjete Idvoru nakon odlaska u Ameriku. Čuvši idvorskog čobanina Gavru kako svira, Pupin je primijetio da je to „božanska melodija frulaša“. Sveštenik je šaljivo primijetio da bi i Pupin mogao uživati u jednostavnom pastirskom životu da nije prije jedanaeset godina otišao u Ameriku na školovanje:
„On se začudio i ozbiljno me upitao da li sam zato dva puta prešao Atlantik da bih postao pastir u Idvoru. Očutao sam odgovor, ali sam znao da mi je Gavrina frula otkrila jedan drugi svijet u kome pitanje ‘Šta je svjetlost’ nema nikakve važnosti, ili, u svakom slučaju, nije najvažnije pitanje. U čovjekovom životu postoje mnoga druga, važna životna pitanja na koja se odgovori mogu naći u Idvoru i bez trunčice znanja o Maksvelovoj teoriji svjetlosti.“
Za Pupina je jedno takvo pitanje bila sudbina srpskog naroda na početku dvadesetog vijeka, kada su oblaci na horizontu počeli da se gomilaju, najavljujući burne istorijske događaje.
Tesla i Pupin razišli su se kada je na sudu Pupin svjedočio u korist Markonija, a na štetu Tesle i nikad poslije toga nijesu sarađivali. Tokom više od tri decenije, Pupin nije učestvovao u bilo kakvim aktivnostima srpskih iseljenika u Americi, ali počev od aneksione krize pa sve do zavšetka Prvog svjetskog rata, on je veliki dio svoje energije i novca uložio u zastupanje srpskih interesa. To je činio ne samo kao pojedinac, nego i u bliskoj saradnji sa srpskim iseljeničkim organizacijama.
(NASTAVIĆE SE)