- Piše: Borivoje Ćetković

Jugoslovenski odbor se saglasio sa srpskom vladom da se ne razmatraju položaj Makedonije i Crne Gore i da je njihov status unutrašnje pitanje Srbije. Pašić je, piše Petranović, „održavao veze mimo Jugoslovenskog odbora s crnogorskim pristalicama ujedinjenja sa Srbijom, i to preko pojedinaca. U februaru 1917. formiran je Središni crnogorski odbor za narodno ujedinjenje, na čijem se čelu nalazio Andrija Radović, bivši predsjednik vlade Kraljevine Crne Gore. Crnogorski odbor je pozdravio Krfsku deklaraciju i tražio ujedinjenje Crne Gore sa Srbijom i ostalim jugoslovenskim narodima u jedinstvenu nezavisnu državu, smatrajući da je Crna Gora završila svoju ulogu kao nezavisna država”. (Petranović, Istorija Jugoslavije... str. 18)
Dr Petranović se nije bavio Središnim crnogorskim odborom niti je razmatrao razloge njegovog formiranja.
U brošuri „Crna Gora i Srbija (kako je izvršeno njihovo ujedinjenje), Paris 1919. godine” Janko Spasojević dao je svoje viđenje zašto i kako je došlo do formiranja Crnogorskog odbora za ujedinjenje krajem marta u Parizu 1917. godine. Glavni krivac, prema Spasojeviću, zašto se nije stupilo u bliže odnose sa srpskom vladom bio je kralj Nikola – odbijao je bilo kakav sporazumni rad na ujedinjenju sa Srbijom. U razgovoru koji je Spasojević imao sa kraljem Nikolom 25. novembra, kada je i podnio ostavku na mjesto ministra, tvrdi da se crnogorski gospodar „otvoreno deklarisao protiv narodnog jedinstva”.
Kabinet Andrije Radovića obrazovan je krajem aprila 1916. godine i trebalo je da „sporazumno i zajednički poradi s Vladom Kraljevine Srbije na našem nacionalnom oslobođenju i ujedinjenju”, zapisao je Spasojević. On je ušao u kabinet A. Radovića, optužujući kralja Nikolu „da nije htio ni da čuje za našu narodnu stvar”. I Radovićevom kabinetu zamjerio je „da nije odgovorio svom pozivu” – u toku svog devetomjesečnog postojanja bio je pasivan – nije bilo kontakata sa srpskom vladom. Spasojević je podnio ostavku na mjesto ministra u vladi A. Radovića, da bi i sama vlada 11. januara 1917. dala ostavku.
Krajem marta 1917. obrazovan je u Parizu Crnogorski odbor koji je radio na ujedinjenju Crne Gore sa Srbijom, odnosno Jugoslavijom, a za predsjednika odbora izabran je Andrija Radović.
Za jugoslovensko ujedinjenje od presudnog značaja bilo je pristajanje sila Antante na rušenje Austrougarske i to polovinom 1918. godine. Probijanjem Solunskog fronta koje su zajedničkim snagama izvršile srpske i francuske divizije (septembra 1918) i za sedam nedjelja prešle 700 kilometara i za Njemačku više nije bilo nade.
Na političkoj pozornici jugoslovenskog ujedinjenja pojavio se oktobra 1918. godine i treći činilac – Narodno vijeće, pored vlade Kraljevine Srbije i Jugoslovenskog odbora, čime je osjetno oslabio uticaj ovog drugog. (Petranović, Istorija Jugoslavije... str.21)
Uloga predstavnika naroda Vojvodine i Crne Gore u završnoj fazi jugoslovenskog ujedinjenja bila je od posebnog značaja za položaj srpske buržoazije prema buržoaziji ostalih jugoslovenskih naroda. Svoju ocjenu dr Petranović potkrepljuje tvrdnjom da je „Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Vojvodini donijela je 25. novembra 1918. u Novom Sadu Rezoluciju o priključenju Vojvodine Srbiji. Srpski narodni odbor u Novom Sadu, pod predsjedništvom Jaše Tomića, zaobišao je Narodno vijeće u Zagrebu i svu snagu usmjerio na ujedinjenje sa Srbijom”...
I podgorička Velika narodna skupština dan kasnije, 26. novembra, odlučila je: „da se kralj Nikola I Petrović Njegoš i njegova dinastija zbace sa crnogorskog prestola, da se Crna Gora ujedini sa Srbijom u jednu državu, pod dinastijom Karađorđevića i stupi u zajedničku državu troplemenog naroda Srba, Hrvata i Slovenaca”.
Dr Petranovića nije detaljnije analizirao Odluku Podgoričke skupštine – naglasio je samo neke njene najbitnije odrednice.
U odluci se, citira Petranović, pod 1. polazilo od toga da „Srpski narod u Crnoj Gori jedne je krvi, jednog jezika i jednih težnji, jedne vjere i običaja s narodom koji živi u Srbiji i drugim srpskim krajevima; zajednička im je slavna prošlost, kojom se oduševljavaju, zajednički ideali, zajednički narodni junaci, zajednička patnja, zajedničko sve što jedan narod čini narodom”.
Pored političkih interesa koji iziskuju ujedinjenje naglašavani su ekonomski razlozi, smatrajući da i jedan i drugi imperativno nameću i traže ujedinjenje. Pored velike ujedinjene Jugoslavije kakav bi značaj – pitali su se poslanici unionističke skupštine – imala „malena, slaba, sirota Crna Gora”. Pristalicama ujedinjenja (bjelašima), na čijoj se strani nalazio veći dio stanovništva Crne Gore, suprotstavljali su se pristalice starog, konzervativnog poretka i dinastije Petrovića (zelenaši) istupajući protiv ujedinjenja. Predstavljajući manjinu u Crnoj Gori, oni su se oslonili na Italijane koji su jedva čekali priliku da se umiješaju na strani protivnika stvaranja jugoslovenske države. U tzv. Božićnoj pobuni januara 1919. separatističke snage su, iako pomognute od Italijana, bile poražene. (Pret. cit. djelo. str. 23, 24)
Dr Petranović, jugoslovenski istoričar porijeklom iz Crne Gore, nije bio u nedoumici, niti je imao dileme: zelenaši su bili protiv ujedinjenja, oslanjali su se na Italijane, velike protivnike jugoslovenske države, a Božićnu pobunu januara 1919. naziva takozvanom.
(Nastaviće se)

---