Prema političarima stasalim u predratnoj Srbiji bio je kritičan i Jovan Banjanin. Tako je za Nikolu Pašića tvrdio, slično Svetozaru Pribićeviću, da je „diktator” čija politika „poznaje samo pokornost svojoj volji i vlasti”. Tu, međutim, prestaje svaka sličnost u stavovima Svetozara Pribićevića i Jovana Banjanina. Dok je Pribićević kritikovao radikale kada su stupali u pregovore s hrvatskim, u osnovi separatističkim, političkim snagama, optužujući ih za udaljavanje od principa proklamovanih Vidovdanskim ustavom, potonji je, naprotiv, optuživao Pašića upravo zbog nespremnosti da dezintegracione tendencije u zemlji rješava kompromisom, odnosno uz uvažavanje političkih zahtjeva pojedinih jugoslovenskih naroda. Svoje simpatije Banjanin je poklanjao Stojanu Protiću zbog njegovog ispoljovanja pomirljivosti i tolerancije na planu srpsko-hrvatskih/hrvatsko-srpskih odnosa. Iz istog razloga, Banjaninovo povjerenje uživali su i drugi pripadnici intelektualne i političke elite u Srbiji, Slobodan Jovanović, Ljuba Stojanović, Jaša Prodanović, Jovan Cvijić, Boža Marković, Milan Grol, pa i Milorad Drašković i Ljuba Davidović. Problem je, međutim, prema Jovanu Banjaninu, bio u tome što je glas ovih ljudi ostao bez odjeka: umjesto da se sasluša i uvaži njihovo kompetentno mišljenje, nekritički su prihvatani savjeti političkih lidera iz oslobođenih krajeva. Banjanin je, u stvari, amnestirao Srbiju od krivice za političku krizu u kojoj se zemlja nalazila od početka. „Konstatovati se mora neoboriva činjenica”, pisao je budući senator, „da je kod Srba iz Srbije bilo od početka zajedničkog državnog života mnogo više razumijevanja za posebne prilike pojedinih krajeva nego kod naših prečana, koji su, došavši u Beograd, htjeli da budu veći Srbijanci od samih Srbijanaca”. Odgovornim je smatrao, dakle, „prečanske prozelite”, koji su raspirivali „vatru strasti, da se pokažu kao jedini iskreni prijatelji Srbije”. Atribut „prozelite iz preka” Banjanin je pripisao, naravno, Svetozaru Pribićeviću, a Srbiju je smatrao njegovom nevinom žrtvom. Greška je Srbije, koja je herojstvom i patnjom za vrijeme rata stekla izuzetan ugled u cijelom svijetu, samo u tome što je dopustila da je loši savjetodavci, udruženi s njenim vlastoljubivim političarima, odvedu na put isključivosti, hegemonije i šovinizma.

Političare iz Srbije nije uvažavao ni urednik zagrebačke Nove Evrope Milan Ćurčin. Potcjenjivao je naročito – Nikolu Pašića: „Mi nemamo bog zna kakvo mišljenje o državničkim sposobnostima i duševnim kvalitetima našeg sijedog premijera”. Velikog srpskog državnika Ćurčin je arogantno nazivao „iznemoglim starcem” koji samo „usled sticaja prilika i krivicom sviju nas – stoji još uvijek na čelu ove nesrećne zemlje”. Prema Ćurčinovoj procjeni mudrost i taktičnost koje su obično pripisivane Pašiću zapravo se svode „samo na igru o vlasti i na lične prohtjeve i ambicije”. Riječju, urednik Nove Evrope je smatrao da Nikola Pašić nije bio političar od formata. Iako je danas u nauci dokazano da je Pašić dosta dobro poznavao Hrvate, Ćurčin je tvrdio upravo suprotno – da uopšte nije bio upoznat s istorijskim nasleđem, političkim prilikama, pa čak ni s geografskim rasporedom zapadnih krajeva zemlje. I ne samo to. Nikola Pašić bio je, u interpretaciji Milana Ćurčina, pobornik velikosrpske ideje, što je, za jugoslovenskog integralistu, kakvim se predstavljao urednik zagrebačkog časopisa, bio najveći grijeh starog državnika. Na politiku Nikole Pašića, kao i cijele Radikalne stranke, Ćurčin je prebacivao svu odgovornost za višegodšnju krizu u zemlji, proglašavajući je antijugoslovenskom i, samim tim, antidržavnom i nedržavotvornom. Prema njegovom mišljenju, to je bila logična posledica „zbrke i nejasnosti u glavama njenih (radikalskih) prvaka, i usled nečistih pobuda i motiva kojima se oni rukovode u javnom radu i životu [...]”.

PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---