-PIŠE: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Taj proces, koji često podrazumijeva dodavanje naracije, muzike i zvučnih efekata, bio je zapravo jedan oblik montaže, pa se prvi putujući kino-operateri iz perioda 1897–1904. mogu s pravom smatrati prvim „autorima“ pokretnih slika. Neki su, naravno, kao Porter, postali reditelji u savremenom smislu te riječi pošto je filmska industrija stabilizovana u prvoj deceniji XX vijeka. Ipak, praksa direktne prodaje kopija, koja je podstakla razvoj putujućih predstava, istovremeno je putujuće prikazivače i diskriminisala u odnosu na vlasnike stalnih bioskopskih sala i spriječila njihov dalji razvoj. Kao odgovor na takvu situaciju, 1903. su Hari Dž. i Herbert Majls, koji su radili u kancelarijama u Njujorku i San Francisku, postali posrednici između proizvođača i prikazivača, kupujući kopije od prvih i iznajmljujući ih drugima za iznos od 25 odsto kupovne cijene. Kasnije će visina te najamnine biti utvrđivana prema cijeni proizvodnje filma i prihodu od ulaznica, ali ovaj berzanski sistem se brzo ukorijenio jer je zahvaljujući njemu svako u poslu ostvarivao dobre profite. Novi filmski brokeri, ili „distributeri“, bukvalno su zaradili bogatstva iznajmljujući više puta iste kopije raznim prikazivačima; prikazivači su shvatili da mogu da variraju svoje programe bez finansijskog rizika i da istovremeno smanje troškove; a proizvođači su konačno doživjeli ogroman rast tražnje koji je izazvao industrijalizaciju proizvodnje naveliko. Najdirektniji efekat brzog osnivanja i razvoja sektora distribucije je bio „niklodeon bum“, u kome je broj stalnih bioskopskih sala, koje su u SAD nicale kao pečurke, porastao s jedva šačice u 1904. na osam do deset hiljada do 1908. Bilo je takvih sala u SAD još od 1896, ali je samo nekoliko preživjelo više od dvije do tri godine. Mnoge su trajale mnogo kraće od toga. Projekcije u izlogu nisu bile naročito profitabilne sve dok im nije berzanski sistem distribucije donio ekonomsku podlogu i doveo do nastanka niklodeona.
Nazvani prema originalu (odnosno grčkom izrazu za „pozorište za novčić“) i prvi put otvoreni u Pitsburgu, u SAD, 1905, niklodeoni su bili improvizovani prostori za predstave smješteni u preuređenim salama s pozornicom s platnom, u kojima su prikazivani filmski snimci od deset do šezdeset minuta po cijeni ulaznice od pet do deset centi, u zavisnosti od drugih dodatnih pogodnosti (klavirska pratnja, tapacirana sjedišta i lokacija). Mada su u početku bili namijenjeni publici iz redova radničke klase, niklodeoni su, kako je decenija odmicala, sve više privlačili djelove srednje klase, postajući u shvatanju publike identifikovani kao igrani filmovi; a njihovo brzo širenje zemljom je nalagalo standardizaciju dužine filma od jedne rolne, ili 1.000 stopa, oko šesnaest minuta pri prosječnoj brzini nijemog filma od 16 sl/s, koja bi odgovarala novoj ekonomiji proizvodnje, distribucije i prikazivanja. Riječ je o industrijskom sistemu kome se Porter opirao i koji je konačno odbacio. Ali, prije nego što je 1909. napustio Edisona, on je uradio nešto što se, sticajem okolnosti, pokazalo kao neizmjerno važno za istoriju filma. Njegova inače ne naročito istaknuta melodrama „Spasen iz orlovog gnijezda“ (1908) omogućila je siromašnom mladom glumcu Dejvidu Vorku Grifitu da ponese vodeću ulogu u više filmova i označila početak karijere koja će trajati četrdeset godina i koja će dovesti igrani film, tada u povoju, do visokog nivoa razvoja. Prije nego što se pridružio Porteru, Grifit je pokušavao da radi svašta, od skupljanja hmelja do prodavanja Britanske enciklopedije od vrata do vrata, mada je očajnički želio da postane pisac. Niz propalih dramskih tekstova ga je dovelo na prag Edisonovih studija, gdje je donio scenario zasnovan na djelu francuskog dramskog pisca Viktorijena Sardua (1831–1908), Toska. Porter je to djelo glatko odbio uz primjedbu da ima previše scena, ali je Grifitu ponudio platu od pet dolara dnevno da se pojavi u njegovom filmu, čija je priča bila zasnovana na istinitom događaju. U tom filmu je Grifit, koji je bio više nego postiđen što je prihvatio posao filmskog glumca, igrao herojski lik drvosječe koji spasava svoje dijete iz šume od ogromnog zlog orla, rvući se sa pticom sve do njene smrti.

(NASTAVIĆE SE)

---